"Zelfverheffing in drie dagen"

Landmark is in. deze driedaagse stoomcursus zelfverheffing a 895 gulden trekt, naast spirituele zoekers, ook veel gewone, nuchtere, zelfs antireligieuze mensen. Neem Paul de Leeuw: nooit te beroerd iemand met een religie eens lekker in de zeik te zetten. Maar zelf is hij ook van de partij. Wat heeft deze massale groepstherapie met een religieus randje, die op zijn Amerikaans stelt dat je 'positief in het leven moet staan', De Leeuw en zijn mederedactieleden geleerd?

Trouw 24 juni 1999
Sybilla Claus

(voorpagina)

Vivienne Ypma, de manager van De Leeuw: "We hebben er geleerd dat het jammer is als je je verdedigend opstelt en ervan uitgaat dat iemand je iets wil aandoen. Dat als je opener staat voor een ander, die ander ook veel opener tegen jou zal zijn."
Maar zonder geharnaste verdediging komen veel mensen er bij De Leeuw ook niet: in zijn tv-programma wordt onhandigheid bruut afgestraft.
Ypma noemt Landmark 'heel bijzonder'. ze geeft toe dat Landmark elitair is: de cursussen worden in het Engels gegeven. "Dat ze de pers weren snap ik wel," zegt de journaliste. "Maar ik vind het ook wel jammer. Zo cre�er je een mystiek terwijl de methode helemaal niet mysterieus is. En toch, de training duurt drie lange dagen: de inhoud kun je een journalist toch niet in een uur uitleggen?"
Toch is Landmark erg actief in zending. Van cursisten wordt verwacht vrienden en verwanten naar de cursus te halen. Ypma: "Prima toch? Van een geliefde neem je het eerder aan dan van een vreemde. En van het geld dat verdiend wordt zetten ze weer nieuwe cursusplekken op." Met het feit dat 400 vrijwilligers jaarlijks twee miljoen gulden winst bij elkaar sprokkelen voor de eigenaren van Landmark heeft ze 'geen enkel probleem'.
Volgens Ypma kan Landmark veel betekenen in het bedrijfsleven, en ook in de gevangenissen en bij de politie. "De onderlinge communicatie verbetert." De meerderheid van de redactie van Paul de Leeuw zou inmiddels de training hebben gevolgd. "Het is nu anderhalf jaar gelden dat ik Landmark heb gedaan, en ik merk het nog steeds," zegt Ypma. "Ook Paul heeft een groter verantwoordelijkheidsgevoel gekregen voor hoe hij met mensen werkt."

Landmark: Grenssteen van het bestaan

door Sybilla Claus

Landmark is een populaire groepstherapie-cursus die heftige reacties oproept. De bulk van de hoogopgeleide deelnemers is laaiend enthousiast, critici wijzen op de wervingsmethoden, de hoge prijs en de oppervlakkige aanpak. redacteur Sybilla Claus meldde zich aan.

Wij zouden graag zien dat jullie allemaal Landmark gaan doen. Niet uit zieltjeswinnerij, maar omdat we gezien hebben dat het goed voor je is." Met deze uitspraak sluit assistent Frank Hiel de introductiebijeenkomst op het kantoor van Landmark (grenssteen) in Amsterdam af.

Een paar uur heb ik met zes andere geïnteresseerden en drie assistenten over de cursus gepraat. Hoe deze hun leven heeft veranderd en hoe wij hem kunnen gebruiken om onze problemen aan te pakken. Ik zit hier vanavond in een dubbelrol: als deelnemer en als verslaggever. Om hetzelfde mee te maken als ieder ander, heb ik besloten me pas aan het einde van de avond als journalist bekend te maken.
De avond begon wat onwennig in een volle bak met deelnemers: tegen de tweehonderd mensen hebben zojuist de driedaagse cursus Forum achter de rug. Een opgetogen sfeer, de meesten nog vol van hun eigen emotionele 'doorbraak', enthousiast klappend voor iedereen die voor de microfoon op het podium zijn ervaringen komt 'delen'. Een ruzie met vader is bijgelegd, het contact met de ex-partner is beduidend beter, zelfs het stel dat toegeeft dat het weken na de cursus een terugval heeft en weer kibbelt als vanouds, krijgt applaus. De bedoeling van deze avond is 'in alle delen van je leven Landmark te genereren' en dat betekent werken aan een 'leven waarvan je houdt en dat je krachtig leeft'.
Aan het naamkaartje dat iedereen draagt, is te zien of iemand deelnemer is, assistent of introducé. Want elke week zijn er drie avonden waarop enthousiaste Landmarkers familie en vrienden kennis kunnen laten maken met de cursus. De formule is zo goed dat adverteren overbodig is: louter dankzij mond- tot-mond reclame hebben de laatste paar jaar zesduizend Nederlanders in Amsterdam de basiscursus Forum gevolgd.
Wereldwijd zijn dat er honderdduizenden, in 1997 was de omzet van het bedrijf Landmark Education 48 miljoen dollar, in 1998 al 54 miljoen.
Zelfs wilde geruchten en negatieve publicaties kunnen het succes niet deren. De voorloper van Landmark, EST (Erhard Seminar Training), haalde vrijwel alle Amerikaanse media. De leider van Scientology was jaloers op het succes van concurrent Werner Erhard en stuurde privédetectives achter hem aan om naar vuil te spitten. Erhard volgde ooit een cursus Scientology en zou hieruit 'gestolen' hebben. Later beschuldigde een dochter hem van incest en zat de fiscus achter hem aan. Maar de beschuldiging werd ingetrokken en in 1996 moest de fiscus 200 000 dollar betalen vanwege onregelmatig openbaar maken van onjuiste fiscale informatie.
In 1991 verdween Erhard van het toneel nadat hij het bedrijf aan de medewerkers had verkocht, die het omvormden tot Landmark Education.
De schrik voor de media is gebleven. Na de introductie worden alle nieuwelingen nog eens persoonlijk aangesproken met de vraag of ze zullen gaan deelnemen. de overschrijvingsformulieren liggen al klaar, een advocaat betaalt alvast 200 van de 895 gulden voor de cursus aan. Als ik vertel dat ik los van deze vraag een verhaal ga schrijven over Landmark, sluiten de gelederen zich. Waar ik me net nog in warme belangstelling mocht verheugen, is praten nu ineens taboe.
Via via kom ik bij pr-vrouw Sharon Spaulding uit Salt Lake City. Terwijl wij telefoneren is er al een fax van 36 kantjes onderweg, en nog dikker pak volgt aanstonds over de post. Vol met info waarom Landmark geen sekte is, rechtszaken tegen onder andere Panorama en Elsevier en lof van diverse kerkleiders en deskundigen over de cursus. Op internet zijn behalve pro's ook contra's te vinden. In Duitsland is student Martin Lell ingestort na het bijwonen van Forum. Hij schrijft er in 1997 een boek over onder de titel 'Das Forum. Protokoll einer Gehirnwäsche'. Vergeefs probeert Landmark via de rechter het woord hersenspoeling uit de ondertiteling te krijgen. En voor elke psycholoog die zich achter Landmark opstelt, is er op internet wel een te vinden die potentiële risico's ziet voor deelnemers.
Hoewel het bedrijf zich geenszins van voorloper Erhard distantieert - "wij zien hem als vriend, hij was een bliksemafleider die veel onterechte kritiek in de media heeft gehad", aldus Spaulding - is het product behoorlijk herzien.
Waar EST een keiharde 60 uur durende confrontatie was, waarbij je volgens een deelnemer "zelfs een doktersbriefje nodig had om naar de wc te mogen", is Landmark een product van onze tijd. In drie dagen leren het leven voluit leven, succesvol zijn in relaties, effectief communiceren, wie wil het niet?
Karin (40), jurist uit Leiden, deed het Forum in juli 1998. "Bij een vriendin van mij was de bedrijfstop na een cursus Landmark opener geworden, prettiger in de omgang. Zo werden wij ook enthousiast. Je kunt eindeloos analyseren, maar soms moet je gewoon een schop onder je kont krijgen. Ik was al tijden kwaad op mijn werk, ik voelde me rot behandeld en dacht ze begrijpen me toch niet. Daarom vertelde ik ook niks meer en zo krijg je een 'self-fulfilling prophecy'. Op de cursus ga je klachten over jezelf uitwisselen, en je wordt je bewust van je gedachtengangen, waar jij en anderen blijven hangen. de een denkt: niemand houdt van me. De ander denkt: ik ben stom. Of: de wereld is stom. Omdat er tweehonderd mensen zijn, is er altijd wel iemand op het podium in wie je jezelf herkent. Soms is dat gemakkelijker dan zelf op de pijnbank liggen."
Na een dag van 's ochtends 9 tot 's avonds 11 uur komt het huiswerk: schrijf een brief aan iemand met wie je iets goed moet maken of bel iemand om je ervaringen te delen. Karin belde haar ouders, omdat die lang bezorgd over haar waren geweest. "Ik vertelde ze dat ik blij was dat ik altijd een beroep op ze kon doen. In het Forum leer je ophouden in het verleden te leven en dat als excuus te gebruiken. Ik heb mijn wrok over het werk opzij gezet en heb nu veel energie voor andere dingen."
Hoe verklaart Karin het succes van Landmark? "Veel mensen zijn op zoek, en denken is dit nou alles? Sommige cursussen gaan over hoe je snel rijk kunt worden, of veel kunt bereiken in je carrière. Deze leert je hoe je je leven prettig uitbreidt naar degenen in je omgeving. Als ik het vergelijk met andere therapieën van anderhalf uur per week, die trouwens minstens zo duur zijn, valt op dat je door die geconcentreerde vorm, drie lange dagen achtereen, jezelf niet meer kunt ontlopen." Ook vormgever Eduard (42) beschrijft een 'waanzinnige verandering' in zijn leven sinds Landmark. "Binnen een jaar had ik een andere baan, verhuisde ik naar Nijmegen, was ik getrouwd en had ik een kind. Hoog tijd om iets voor mezelf te doen. Ik vond het Forum indrukwekkend. Je hoort geen nieuwe dingen, het is in een ander jasje gegoten, zit heel knap in elkaar. Vroeger maakte ik me snel druk, ik ergerde me snel.
Dan kon ik niet meer goed luisteren. Nu kan ik beter luisteren naar wat iemand zegt. En vroeger hield ik mijn mond, omdat je anders dom overkomt, nu geef ik gewoon mijn mening."
Eduard geeft aan dat hij vroeger een enorme twijfelkont was. "Hard werken, maar altijd ontevreden. Is dit 't wel? Ik heb dankzij Forum veel kritische stemmetjes overboord gegooid. Het leven is betekenisloos, maar dat betekent niets, leer je daar. Nu weet ik wat ik wil, ik geniet van kleine dingen, en accepteer mezelf."
Critici van Landmark zijn even makkelijk te vinden als enthousiastelingen. Robin (32), arts in Amsterdam, klaagt dat hij een paar keer 's avonds laat is gebeld door vrienden die als Landmarker ineens sociaal wilden doen. "Maar dat zijn dan mensen die dat ineens tegen hun natuur in doen, het wordt ze aangepraat, dat maakt het zo ongeloofwaardig. Of je wordt op je werk in een apart kamertje gevraagd, moeten alle conflicten ineens direct worden uitgepraat. Hún wereld moet anders, en jij moet hierin meegaan. Landmarkers krijgen iets bijna agressiefs over zich, iets missionairs, ze vallen je er voortdurend mee lastig, je krijgt folders en moet mee."
Over agressieve werving kan Petra (48), tekstschrijver uit Amsterdam, ook meepraten. "Een buurvrouw werkt bij Landmark en zou me er wat over vertellen. Toen ik daar kwam zaten er nog vier mannen, die hun getuigenis deden. Hun relaties waren nu geweldig, het geld kwam binnenstromen, het leek wel de wederopstanding, ze waren net Jehova's getuigen. Ik kwam er niet achter hoe ze het inhoudelijk aanpakken en op kritische vragen kreeg ik geen duidelijk antwoord. Na mij kwam een man wiens vrouw was weggelopen, en hij wist niet waarom. Het advies: Landmark doen, zijn leven zou compleet veranderen.
Toen ik weg moest, wilden ze me naar huis brengen. Liever niet, zei ik. Maar één man liep toch mee. Toen hij zag dat mijn bezoek er nog niet was, wilde hij mee naar binnen. Ik kreeg het er benauwd van, het leek wel een sekte."
Antropoloog R. Singelenberg wil niet spreken over een sekte, eerder over een quasi-religieuze groep. "De inhoud is niet religieus, maar Landmark kent alle verschijnselen van een religieuze beweging. Het accent op de collectieve beleving, er beter van worden als je je aansluit, de rituelen, steeds terugkerende handelingen als de getuigenis." Ook de oproep tot schuldbekentenissen, de emotionele 'doorbraak' als kern van de bekering, het elitaire bewustzijn dragers van een nieuwe boodschap te zijn en de focus op de cursusleider, zijn kenmerken van een religieuze beweging. Maar Singelenberg maakt zich geen zorgen over de impact van Landmark. Educatief bedrijf of therapie? "Als mensen er beter van worden is het therapie. Maar ook elke godsdienst heeft een therapeutische dimensie. Alles overlapt. Waarom is Jomanda populair? Het blijft toch beperkt tot een bepaalde groep. Ook mormonen werven zieltjes via bekenden. Daar kan geen Sterreclame tegenop."
Verdere kritiek betreft de inhoud van de cursus. Wat arts Robin inhoudelijk tegenstaat is 'de aaneenrijging van dooddoeners'. "Dat is toch puur 'tsjakka': neem je leven zelf in de hand, je moet het nu doen." De zin van het leven lijkt beperkt tot het effectiviteitsdenken. Dat is wat Patrick (29), milieukundige bij de provincie Gelderland, tegenstaat aan Landmark. "Hoe vind je een partner? Door een 'target' te stellen, en wekelijks terug te rapporteren. Het lijkt misschien modern, maar niet alles is projectmatig aan te pakken." Patrick ging met een collega mee naar een introductieavond. "Met veel energie en inzit kun je de wereld naar je hand zetten, en dat werd voortdurend bevestigd.
Beklemmend als iedereen ineens zo gelukkig is, alle relatieproblemen zijn opgelost. Onovertroffen methodiek. Dit is het helemaal, en elke vraag liep daarop vast. Het is toch sterker als je af en toe kritiek hoort?" Op de introductieavond wordt als voorbeeld gegeven dat contact vaak loopt zoals je verwacht dat het zal lopen. "Je denkt dat je moeder veel zal gaan praten aan de telefoon", vertelt Frans Hiel, "Maar geef haar nou eens de ruimte, luister echt. Je zult zien dat het anders gaat als je wel contact maakt." Als ik aan mijn eigen moeder denk... Op mijn tegenwerping dat ik dat met haar allang geprobeerd heb, herhaalt Hiel dat ik écht moet luisteren. De cursusleiders mogen professionals zijn, hier wreekt zich dat de assistenten gewoon leken zijn die zich op therapiegebied begeven. Overigens ontkent Landmark dat het om therapie gaat. "Het is een cursus die je veel over jezelf leert, en de dynamiek van de grote groep versnelt het proces". stelt Hiel. Volgens de folders betreft het een filosofisch onderzoek.
Het educatief bedrijf zit zo goed in elkaar dat in Nederland op acht vaste krachten vierhonderd vrijwilligers uit het hele land actief zijn. Zonder reiskosten of enige andere vergoeding, terwijl het bedrijf aan de basiscursus alleen, dit jaar een slordige twee miljoen gulden binnenhaalt. Het 'assisteerprogramma' dat de vrijwilligers volgen, zien zij als een soort cursus, waar ze weer veel over hun gedrag kunnen leren. de assistenten maken lange dagen waarin zij de deelnemers opvangen, koffiezetten, kopieën maken, aanspreekpunt zijn, soms de toiletten schoonmaken. Maar het gaat niet om het soort activiteit dat je doet, wordt gezegd.

Stoelen rechtzetten kan verschillende manieren.