vonnis Rechtbank Haarlem 4 mei 1999
Integrale tekst van het vonnis (zaaknr: 54.917/KG ZA 99-176) in Kort Geding van de Arrondissementsrechtbank te Haarlem d.d. 4 mei 1999 in de zaak van de rechtspersoon naar buitenlands recht LANDMARK EDUCATION CORPORATION, gevestigd en kantoorhoudende te San Francisco, Verenigde Staten van Amerika, EISERES, procureur mr R.F. Meijer, advocaten mrs M. Dellebeke en T.M. Kolle te Amsterdam tegen de besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid VNU TIJDSCHRIFTEN B.V., gevestigd en kantoorhoudende te Haarlem, GEDAAGDE, procureur mr H.K. Garvelink, advocaat mr E.M. Polak te Amsterdam.
Arrondissementsrechtbank te Haarlem
Eiseres zal hierna worden aangeduid als "Landmark", gedaagde als "Panorama".
1. Verloop van de procureur
1.1. Ter terechtzitting van 19 april 1999 heeft Landmark overeenkomstig de dagvaarding gesteld en gevorderd als hierna sub 2.2 weergegeven.
1.2. Na toelichting op de vordering van de zijde van Landmark, verweer van de zijde van Panorama en verder debat in tweede termijn hebben partijen onder overlegging van de stukken vonnis gevraagd. de uitspraak daarvan is bepaald op heden.
2. Het geschil van partijen
2.1. De vaststaande feiten: In dit geding kan van het volgende worden uitgegaan:
a. Medio januari 1999 publiceerde het weekblad Panorama - een uitgave van VNU - een artikel onder de titel "Nederland Sektenland", dat in totaal 16 bladzijden besloeg (bladzijden 37-52).
b. De bladzijden 38-39 bevatten een inleiding. De aanhef daarvan luidt als volgt: "Het woord 'sekte' is afgeleid van het latijnse woord sequi, dat volgen betekent. Volgens het woordenboek wordt een sekte gevormd door 'volgelingen van een geestelijke stroming, die in onderdelen afwijkt van een grotere waaruit zij is voortgekomen'. In het taalgebruik heeft het woord sekte echter een zeer negatieve lading gekregen." Op bladzijde 39 staat in een kader de navolgende tekst:
"ZO HERKENT U EEN SEKTE. Stichting De Keursteen hanteert een checklist met sekte-eigenschappen. Hieronder volgt een selectie uit deze lijst: * De groep is geheel gefixeerd op een in leven zijnde charismatische leider die door de leden welhaast willoos wordt gevolgd * De leider dicteert somt tot in detail hoe de leden moeten denken en doen. Bijvoorbeeld:
leden moeten toestemming vragen voor het aangaan van nieuwe contacten, huwelijk, werk. De leider bepaalt of bepaalde kleding, make-up, opvoeding van kinderen acceptabel is. * de groep is elitair, claimt een speciale verheven status voor zichzelf * de leider zegt speciale gaven te hebben ontvangen en wil daarmee de mensheid redden. * De leider kweekt onterechte schuldgevoelens aan bij de leden teneinde ze onder de duim te houden. * Het lidmaatschap van de groep vereist dat leden breken met familie, vrienden, eigen vroegere idealen en belangen. * Vragen, twijfels en afwijkende meningen worden ontmoedigd of zelfs bestraft".
c. In de daarop volgende bladzijden 40-49 passeren vier "sektes" de revue, en worden in aparte kaders vijf "leiders naar de verdoemenis" beschreven.
d. De afsluitende bladzijden 5052 bevatten - wederom onder de kop "Nederland Sektenland" - een overzicht van tien in Nederland actieve "sekten", met een beschrijving van hun leider(s), aantal volgelingen, leer, achtergronden e.d.
e. In dit overzicht komt ook Landmark voor, en wel met de navolgende omschrijving: Internationaal leider: Jack Rosenberg, oftewel Werner Erhard. Aantal deelnemers in Nederland: Duizenden. Gevestigd in: Cursussen door geheel Nederland.
Landmark verzorgt cursussen op het gebied van persoonlijke groei en zelfbewustzijn. Deelnemers worden lange tijd in groepen opgesloten en onder druk gezet om 'hun onderbewuste grenssteen (landmark) te zoeken en die te doorgronden'. Zo kan een 'algehele bevrijding' bereikt worden. Landmark heeft vestigingen in dertien landen, de Nederlandse vestiging is één van de snelst groeiende.
Kwam in het nieuws door: Critici noemen Landmark een psycho- sekte', waar men voor veel geld gebrainwashed wordt. Volgens dezelfde critici is Jack Rosenberg, die zichzelf Werner Erhard noemt, de grote man achter Landmark Forum. Erhard begon twintig jaar geleden zijn Erhard Seminar Training (EST), ooit onderwerp van een aantal psychiatrische studies in Amerika en Engeland vanwege het feit dat een aantal deelnemers langdurig psychotisch werd na het volgen van de 'cursus'. Ze kregen last van grootheidswaanzin, paranoia en waanideeën. Est-aanhangers werden ook wel 'est-holes' genoemd; cursussen begonnen met de uitroep van de cursusleider: "I am God! You are all assholes! Volgens psychiater Peter Henneman van het Amsterdamse Riagg is ook het bijwonen van Landmark-sessies 'niet zonder risico's'. Naast deze kritiek hebben verschillende deelnemers aan Landmark Forum in het verleden geklaagd dat zij werden vernederd en onder druk gezet om volgende cursus te nemen. Wie dat niet doet, krijgt regelmatig telefoontjes van Landmarkers die blijven aandringen nog een cursus te volgen. een driedaagse basiscursus kost bijna duizend gulden, vervolgcursussen een veelvoud daarvan.
f. Op het internet valt te raadplegen "An excerpt from the book Cults In Our Midst" by Dr. Margaret Singer. Copyright 1995 by Margaret Singer, published by Jossey-Bass Publishers" Dit excerpt bevat onder meer de navolgende passages:
(i) There are many advancements programs, workshops, seminars, and training sessions currently utilized by companies and corporations in the United States and elsewhere that are legitimate in their intentions and often effective in their outcomes. Some of these programs have incorporated new ideas and new ways of thinking, wich is why, on occasion, they are referred to as New Age training programs. This in itself does not make them harmful or of evil intent. Yet, a small but significant portion of these programs are not what they appear to be. In some cases, they are fronts for cults or other organizations using thougth-reform processes that can cause considerable psychological harm and turmoil and can even precipitate psychoses in some employees without delivering any increased skill, productivity, profit, or other purported benefit
(....)
There are three primary reasons for discussing such programs in this book
(....)
The second reason is to bring attention to the fact that certain training programs use the same types of intense influance techniques that are identical with cults. Also, many of these programs are actually recruiting venues for certain cults. Cults have put on three-piece suits and come directly into the workplace, disguised as self-improvement management courses."
(ii) "On federal court orders, I have attended six large group awareness training sessions (sponsered by est, The Forum, Lifespring and PSI World) and have interviewed dozens of persons who have attended these
(...)
The Forum and Transformational Technologies. Around 1971, Werner Erhard established est (Erhard Seminars Training), which in 1985 reemerged as the Forum. Altough Erhard sold his interest in the Forum a number of years ago, the program is still being offered. A recent promotional brochure describes the Forum as "a lasting breakthrough,: its methods a "challenging, rigorous inquiry." It says that "the actual breakthrough of the Forum is generated by the participants themselves, as they individually come to grips with their own profound possibility of being."
Like other training programs, the Forum is sold worldwide. For example, the public sector in Great Britain was targeted by Landmark Education International offering the Forum course.
After the director of education in Britain's largest municipality attended an introductory session, he warned his staff that Landmark was working through the city councilors, getting those who had taken the initial course to recruit more participants. In another region, at least one former employee filed a lawsuit against her employer, claiming that he suffered a nervous breakdown as a result of four day course."
(iii) "Thus I call attention here as I did earlier in describing cult recruitment, to the uninformed state in wich many employees and individuals are sent or go on their own to various training programs and work related or self-improvement seminars. They learn what the program is about only after it becomes difficult to leave it. The primary barrier to leaving, of course, is that they might lose their jobs by offending the boss who sent them to the program and perhaps seems enamored of it. Yet in the examples just given, we can sense the devastation that can be wrought when employees are made to attend training programs that are not the excellent ones that exist for skills training and job-related behavior but instead are meant to "transform" (and in some cases recruit) employees for less than noble purposes."
(iv) Religious issues aside, the pronounced psychological nature of many of the exercises within many of these programs is of concern. We cannot deny the fact that they grew out of the highly confrontational group therapy techniques introduced by the encounter, sensitivity, and large group awareness training movements. And in many ways, these psychological techniques are little different from the influence processes used in today's cults to achieve attitudinal change. This is apparent in the psychological and behavioral effect produced, and in the appearence of a certain number of psychological casualties during and after participation in some of these training programs."
2.2. De vordering en de grondslag daarvan
Landmark vordert:
I gedaagde te gebieden om in de eerstvolgende editie van Panorama in de inhoudsopgave in een duidelijk kader, in een extra groot lettertype, de volgende tekst te (laten) plaatsen: "Rectificatie Landmark Education. In de Panorama van 13-20 januari jl. (nr 3) hebben wij een bijlage over 'Sekten in Nederland' gepubliceerd. In het overzicht van sekten hebben wij Landmark Education opgenomen. De karakterisering van landmark Education als 'sekte' kunnen wij echter niet rechtvaardigen. Landmark Education is geen sekte, maar een commerciële onderneming die cursussen aanbiedt. Landmark Education voldoet aan geen van de kenmerken van een sekte, zoals deze door ons zijn opgesomd. Voorts hebben wij in dat verband diverse onjuistheden gepubliceerd. Zo is Werner Erhard niet de 'internationaal leider' van Landmark Education.
Landmark Education heeft geen 'leider'; de aandelen in het bedrijf worden gehouden door het personeel. Erhard heeft slechts een deel van de leertechnieken ontwikkeld die in de onderwijsprogramma's van Landmark Education gebruikt worden.
Erhard is zelfs nooit aandeelhouder of werknemer van Landmark Education geweest. ook zijn onjuist de stellingen dat deelnemers zouden worden opgesloten en/of onder druk zouden worden gezet. Tevens hebben wij in deze publicatie voor Landmark Education schadelijke stellingen overgenomen zonder deze op juistheid te controleren. Dit geldt onder meer voor de stelling dat deelnemers zouden worden 'ge-brainwashed'; voor het overnemen van deze beschuldiging hadden wij onvoldoende grond. Bovendien hebben wij - ten onrechte - deze stellingen overgenomen zonder aandacht te besteden aan andersluidende meningen. ook hebben wij ten onrechte Landmark Education niet benaderd voor commentaar. Aldus was deze publicatie onnodig grievend en schadelijk. Bij vonnis van (....) heeft de President van de Arrondissementsrechtbank te Haarlem onrechtmatig geoordeeld en ons gelast deze rectificatie te plaatsen. Panorama.",
danwel een tekst als de president juist acht, zulks op straffe van verbeurte van een dwangsom van f. 50.000,-- voor elke editie waarmee gedaagde in verzuim is aan dit gebod te voldoen, danwel een dwangsom als de president juist acht;
II gedaagde te verbieden een soortgelijke mededeling met betrekking tot Landmark Education, als vervat in de publicatie in Panorama d.d. 13-20 januari 1999, te (doen) herhalen, zulks op straffe van verbeurte van een dwangsom van f. 150.000,-- per overtreding van dit gebod, danwel een dwangsom als de president juist acht;
III gedaagde te gebieden aan eiseres als voorschot op de te betalen schadevergoeding een bedrag te betalen van f. 30.000,- -, danwel een bedrag als de president juist acht;
IV gedaagde te veroordelen in de kosten van dit geding.
2.3. Panorama heeft gemotiveerd verweer gevoerd. Daarop zal, voor zover van belang, bij de beoordeling van het geschil nader worden ingegaan.
3. BEOORDELING VAN HET GESCHIL
3.1. Landmark beschrijft zichzelf als een commerciële onderneming die een aantal cursussen aanbiedt op het gebied van het verbeteren van communicatie en 'persoonlijke effectiviteit'. Doel van het onderwijs is 'het uitbreiden van je 'eigen effectiviteit', verdieping van de bevrediging in het opbouwen van je carrière en het onderhouden van relaties met vrienden en familie, risico's en verandering worden een kans in plaats van een probleem, en een opmerkelijke verhoging van je productiviteit wordt bereikt'. Landmark verzorgt ook veel cursussen voor bedrijven. Het zijn op Amerikaanse leest geschoeide, kort-durende en (mede daarom) intensieve cursussen, aldus nog steeds Landmark.
3.2. Landmark heeft op twee 'niveau's' bezwaar tegen de publiciteit: zij verzet zich tegen (1) het feit dat Panorama Landmark in het overzicht/kader van sekten heeft opgenomen, en (2) de onjuiste en schadelijke kwalificaties en karakteristieken die in dat verband aan Landmark worden toegekend. Daarbij is het ook van belang dat Panorama landmark niet heeft benaderd voor verificatie van de stellingen of voor het bieden van de gelegenheid voor het geven van commentaar op de stellingen, zo betoogd Landmark.
Ad (1): De kwalificatie "sekte"
3.3. Onmiskenbaar is dat Landmark in de publicatie van Panorama wordt gekwalificeerd als een sekte, een woord dat volgens de aanhef van de publicatie "in het taalgebruik een zeer negatieve lading heeft gekregen".
3.4. Deze kwalificatie is ongefundeerd, omdat Panorama zelfs achteraf geen definitie van het begrip "sekte" heeft kunnen aanhalen waaraan Landmark zou voldoen, en onweersproken heeft gelaten dat Landmark in elk niet voldoet aan zelfs maar één van de kenmerken, die aan het begin van het artikel worden opgesomd in het kader "zo herkent u een sekte". (2.b.). De betekenis van deze opsomming wordt nog versterkt doordat in het vervolg van het artikel talrijke groeperingen worden genoemd die wèl enige, zo niet alle opgesomde kenmerken vertonen.
3.5. In het licht hiervan komt geen betekenis toe aan de door Panorama bij pleidooi genoemde bronnen, waarin Landmark zonder enige nadere explicatie een sekte wordt genoemd.
Op dezelfde grond komt overigens evenmin betekenis toe aan de (betwiste) stelling van Landmark als zou Dr. Singer (bij een niet opgehelderde gelegenheid, en in een niet opgehelderde context) hebben verklaard: "I do not believe that either Landmark or the Landmark Forum is a cult, sect, or meets the criteria of a cult or sect."
3.6. Panorama heeft ook bronnen aangehaald waarin - zeer kort samengevat - wordt betoogd dat Landmark beïnvloedingstechnieken gebruikt, die ook in sektes worden gehanteerd. Als voorbeeld daarvan is onder 2.f. dr. Singer geciteerd, omdat die bron - als enige - door beide partijen als autoriteit wordt aangemerkt. Het laat zich dan ook denken dat Panorama, onder verwijzing naar bronnen van deze strekking, enig verband had mogen leggen tussen jet verschijnsel Landmark en het verschijnsel sekte. Een dergelijke nuance valt echter in het artikel van Panorama niet te vinden. Panorama heeft Landmark zonder meer een sekte genoemd, en is in de publicatie uitgegaan van een begrip "sekte" waaraan Landmark niet voldoet. Aldus heeft Panorama onrechtmatig gehandeld.
Ad (2): De afzonderlijke "kwalificaties en karakteristieken"
3.7. De door Landmark gewraakte passages zijn deels uit eigen mededelingen van Panorama (2.a.), deels geplaatst achter het tussenkopje "kwam in het nieuws door" (2.b.)
Ad (2a): De eigen mededelingen van Panorama
3.8. Landmark heeft bezwaar tegen de passage: "internationaal leider: Jack Rosenberg, oftewel Werner Erhard",
3.9. Dit bezwaar is gegrond. Landmark heeft onweersproken gesteld dat weliswaar de door haar gebruikte leertechnieken deels zijn ontwikkeld door Erhard, maar dat Erhard nooit aandeelhouder of werknemer van Landmark is geweest.
3.10. Evenzeer gegrond is het betoog van Landmark dat de term "leider" in de context van de onderhavige publicatie zeer negatieve connotaties heeft. Op voorgaande bladzijden behandelt Panorama een aantal "leiders naar de verdoemenis", die - volgens Panorama - ieder tientallen tot honderden volgelingen de dood in gedreven zouden hebben. In een kader naast de tekst over Landmark figureert een laatste "leider naar de verdoemenis", te weten Koresh; bekend geworden door het incident in Waco, Texas, waarbij (volgens Panorama) 75 doden vielen.
3.11. Deze passage is dus onrechtmatig.
3.12. Landmark verwijt daarnaast aan Panorama te hebben geschreven "dat deelnemers worden opgesloten". Landmark presenteert dit als een citaat uit de publicatie.
3.13. Het citaat is vals. Panorama heeft geschreven "dat deelnemers in groepen worden opgesloten" en daardoor, anders dan in het valse citaat, voldoende afstand gehouden van de suggestie dat de deelnemers fysiek van hun vrijheid zouden worden beroofd.
3.14. Even vals is het citaat als zouden "de deelnemers onder druk worden gezet". Panorama schrijft "dat de deelnemers onder druk worden gezet om hun "onderbewuste grenssteen (landmark) te zoeken en die te doorgronden".
3.15. De werkelijke tekst van de passage die Landmark hier op het oog heeft is niet onrechtmatig, omdat zij voldoende steun vindt in de passage uit het werk van dr. Singer, die onder 2.f. sub (iii) is geciteerd.
Ad. (2b): "kwam in het nieuws door"
3.16. Panorama heeft genoegzaam aangetoond dat al hetgeen is vermeld achter het tussenkopje "kwam in het nieuws door" terug te vinden is in anterieure bronnen. Aldus valt niet af te dingen op de mededeling van panorama dat Landmark op de aangegeven wijze in het nieuws gekomen is.
3.17. Feitelijk onjuist is het betoog van Landmark dat Panorama de aan haar bronnen ontleende stellingen tot de hare heeft gemaakt, dan wel deze als juiste en terechte waarschuwingen heeft gepositioneerd. Voor zover in dit onderdeel van de publicatie een eigen stellingname van Panorama besloten ligt, dan slechts deze dat de kritische geluiden van haar bronnen de aandacht van het publiek waard zijn.
3.18. Rechtens onjuist is het betoog van Landmark dat Panorama afstand had moeten nemen van haar bronnen, en/of balans in de berichtgeving had moeten aanbrengen door aandacht te besteden aan tegengestelde meningen. De publicatie pretendeert immers niet een vergelijkend warenonderzoek te presenteren, de publicatie beoogt klaarblijkelijk te waarschuwen tegen gevaren, die volgens de door Panorama geraadpleegde bronnen verbonden zijn aan de consumptie van het product van Landmark. Het staat Panorama vrij dat te doen zonder te vermelden dat (bijvoorbeeld) het merendeel van de deelnemers niet psychotisch wordt, of dat (wellicht) een aantal van hen enthousiast huiswaarts keert.
3.19. Uit het voorgaande vloeit tevens voort dat Panorama geen wederhoor behoefde toe te passen alvorens te publiceren zoals zij in dit concrete geval heeft gedaan.
De gevorderde rectificatie
3.20. Uit het voorgaande volgt dat Panorama in elk geval niet behoeft te rectificeren op de wijze die Landmark heeft voorgesteld. Een deel van de gewraakte passages is immers niet onrechtmatig bevonden. De vraag rijst of er termen zijn Panorama te veroordelen tot rectificatie van de passages die wèl onrechtmatig zijn bevonden. In dit opzicht heeft de rechter een discretionaire bevoegdheid.
3.21. Vooropgesteld wordt dat de onrechtmatig bevonden passages (Landmark zou een sekte zijn naar de betekenis van dat woord, waarvan in de rest van het artikel wordt uitgegaan; Landmark zou een "internationaal leider" hebben) zeer kwaadaardig zijn.
3.22. Anderzijds is rectificatie een sanctie die de vrijheid van meningsuiting beperkt (NJ 1996, 346), en die derhalve - ingevolge artikel 10 lid 2 EVRM - slechts kan worden opgelegd indien dat noodzakelijk is ter bescherming van de goede naam van Landmark.
3.23. Juist vanuit deze gezichtshoek - de vrijheid van meningsuiting - komt het onwenselijk voor om Panorama te veroordelen tot het plaatsen van een tekst waarin uitsluitend de onrechtmatig bevonden passages worden gerectificeerd. Neveneffect daarvan zou immers zijn dat afbreuk wordt gedaan aan de waarschuwing die Panorama mocht laten horen (hierboven 3.12 - 3.18) en aan de waarschuwing die wellicht daarnaast geventileerd zou mogen worden (3.6)
3.24. Evenzeer vanuit de gezichtshoek van de vrijheid van meningsuiting komt het - in elk geval in het onderhavige geval - eveneens onwenselijk voor om Panorama te veroordelen tot het plaatsen van een tekst waarin de rechter zelf de nuance zoekt, namelijk een tekst die veraf ligt van hetgeen door Landmark wordt gevorderd, en van hetgeen Panorama voorafgaand aan dit kort geding heeft aangeboden.
3.25. Evenzeer onwenselijk is de modaliteit waarin Panorama zou worden veroordeeld tot rectificatie van de onrechtmatig bevonden passages, maar daarnaast de vrijheid zou krijgen om naar eigen inzicht haar waarschuwing te herhalen. Nog daargelaten of Landmark bij deze modaliteit belang zou hebben - dat zou aan haar eigen beoordeling kunnen worden overgelaten - , deze modaliteit schept een niet te verwaarlozen risico van een executiegeschil, dan wel van een nieuwe procedure.
3.26. Tegen deze bezwaren dient het belang te worden afgewogen dat landmark heeft bij bescherming van haar goede naam.
3.27. In dit verband moet worden vooropgesteld dat Landmark een rechtspersoon is, bij wie de publicatie van Panorama per definitie geen onlustgevoelens kan hebben opgewekt, en die geen rechtsgevoel bezit dat geschokt kan zijn en door rectificatie bevredigd zou kunnen worden. Onder de "goede naam" van een commercieel werkzame rechtspersoon kan niets anders worden verstaan dan haar reputatie in de markt, en kan de aantasting ervan slechts blijken uit omzetschade. bezien dient dus te worden of sprake is van onmiddellijk dreigende omzetschade, en of rectificatie die dreiging zou kunnen afwenden.
3.28. Echter, Landmark heeft desgevraagd meegedeeld op geen enkele wijze concreet aannemelijk te kunnen maken dat zij omzetschade heeft geleden. Klaarblijkelijk heeft geen enkele prospect, met wie Landmark ten tijde van de publicatie in onderhandeling was, afgehaakt of zelfs maar opheldering gevraagd.
3.29. Anders dan Landmark betoogt is niet (in abstracto) op voorhand aannemelijk dat zij omzetschade lijdt. Het is immers niet stoutmoedig te veronderstellen dat deelnemers aan de cursussen van Landmark worden gevonden onder lieden die reeds een zekere ontvankelijkheid hebben voor "New Age" programma's en evenmin stoutmoedig om te veronderstellen dat dezulken geen Panorama-lezers zijn, althans door het lezen van Panorama niet tot andere gedachten worden gebracht.
3.30. Tenslotte moet worden betwijfeld of rectificatie thans nog het door Landmark beoogde effect kan sorteren, vier maanden en zestien afleveringen na de gewraakte publicatie. het gevorderde verbod voor de toekomst
3.32. In het licht van de vrijheid van meningsuiting is een vaag geformuleerd verbod als gevorderd ("een soortgelijke mededeling") niet toewijsbaar, zeker niet nu de oorspronkelijke mededeling slechts gedeeltelijk onrechtmatig is bevonden.
3.33. Deze vordering wordt afgewezen op grond van hetgeen hierboven is overwogen onder 3.28. en 3.29.
Slotsom: kosten
3.34. De slotsom luidt dat de gevraagde voorzieningen dienen te worden geweigerd. Landmark zal daarom de kosten van het geding hebben te dragen.
4. BESLISSING
De president, rechtdoende in kort geding:
4.1. Weigert de gevraagde voorzieningen.
4.2. Veroordeelt landmark in de kosten van het geding; aan de zijde van VNU gevallen, tot aan deze uitspraak begroot op f. 400,-- aan voorschotten en f. 1.550,-- aan salaris van de procureur.
4.3. Verklaart deze kostenveroordeling uitvoerbaar bij voorraad.
Dit vonnis is in kort geding gewezen door Mr. C.J.J. van Maanen, fungerend-president van de arrondissementsrechtbank te Haarlem en in het openbaar uitgesproken ter gerechtzitting van DINSDAG 4 mei 1999 in tegenwoordigheid van de griffier.