Happy Clappy Family

Een cursus persoonlijke groei, met een beetje boeddhisme, wat christendom, veel Gandhi en nog meer psychologie. De blijde boodschap van Landmark - die Ievensgeluk moet bewerkstelligen - slaat aan. Meer dan drieduizend Nederlanders zullen dit jaar de basiscursus volgen. Gelachen, gehuild, gedeeld en geklapt wordt er veel in die drie dagen.

Volkskrant, 17 juli 1999
Caspar Janssen

De Zwitserse boerendochter Anny Zolinger heeft het ver geschopt. Sinds ze een van de vijftig trainers is bij Landmark Education vliegt ze door heel Europa om volle zalen toe te preken en cursussen te geven. Of ze nu in Parijs, Frankfurt, Kopenhagen of, zoals nu, in Amsterdam is, overal verkondigt ze de blijde boodschap van Landmark en spiegelt ze grote groepen potentiële cursisten 'a great, great life' voor. Dan moeten ze zich vanavond nog inschrijven voor cursus 1, het Forum, voor slechts 895 gulden. Anny Zolinger is ook niet te beroerd om haar persoonlijke levenservaringen te delen - te sharen, in Landmark-taal - met duizenden wildvreemde belangstellenden. Want dat neemt weerstanden weg bij mensen om hun eigen verhalen in de groep te gooien. Het mooie is ook: als Anny haar verhaal vertelt, is de respons altijd positief. Daar zorgt de organisatie voor, zo lijkt het wel. Ongeveer de helft van de driehonderd aanwezigen die in een grote zaal bij het Landmark-hoofdkantoor aan de Amsterdamse Raadhuisstraat naar de trainer komen luisteren, heeft al een goede band met Landmark. De rest is introducé en de bedoeling van de avond is dat de ene helft van de zaal de andere helft enthousiasmeert voor het Landmark Forum, een intensief weekend waarin cursisten groepsgewijs werken aan 'persoonlijke groei'. Zo ongeveer 150 mensen lachen dan ook gegarandeerd om de grapjes van Anny, zijn geroerd als het moet, herkennen zich als het verhaal herkenbaar is, of klappen heel hard als er enthousiasme verlangd wordt. En dan kijken ze gelukzalig opzij naar hun gasten: voelen zij ook al hoe geweldig dit is? Het verbazingwekkende is niet zozeer dat een Amerikaanse organisatie een dergelijke doorzichtige Tupperware-methode toepast om haar product - toegang tot levensgeluk - te verkopen, gekker is het dat de resultaten in Nederland groot zijn. Na een voorzichtig begin in 1994 groeit het aantal cursisten van Landmark Nederland de laatste jaren snel. Volgens cijfers van Landmark Education voltooiden 2.854 cursisten het Landmark Forum, dit jaar zullen zich naar schatting meer dan drieduizend inschrijven voor een uitputtend, maar bevrijdend Landmarkweekend.
Van hen stroomt een groot deel door naar een van de drie vervolgcursussen. Volgens Sharon Spaulding - de Amerikaanse mediafunctionaris met wie je als journalist onherroepelijk te maken krijgt als je een verhaal schrijft over Landmark - is Nederland, na de Verenigde Staten, het land waar Landmark het best aanslaat. 'Nederland is een liberaal en open-minded land', verklaart Spaulding het succes, nog voordat ze een pakket papier op de bus doet waaruit blijkt dat Landmark elk blad dat de organisatie een sekte durft te noemen, prompt voor de rechter daagt.
Het piramidemodel van Landmark - ex-cursisten wordt op het hart gedrukt dat ze hun enthousiasme delen met vrienden en kennissen - zou niet functioneren als de deelnemers na afloop van het driedaagse Forum niet ook werkelijk onder de indruk waren. En inderdaad: zelfs de meest kritische ex-cursist beweert dat hij of zij na drie dagen vrijwillige onderwerping aan het hogedrukpanconcept van Landmark gelouterd de boze buitenwereld tegemoet trad. Bijna zonder uitzondering hebben zij een 'doorbraak' bereikt, voelen zich 'bevrijd', 'gelukkiger' of 'getransformeerd'. Programmamaakster Annelien van Walsum (37): 'Ik had alles wat ik wilde, maar ik was helemaal niet gelukkig. Integendeel: ik voelde me opgesloten, in mijn werk en ook in mijn huwelijk. Ik had voortdurend de drang mijn koffers te pakken. Voor therapie voelde ik niet, maar Landmark wilde ik wel eens proberen. En het heeft me veel opgeleverd. Het bleek dat ik het allemaal toch wilde: het werk, het huwelijk. Ik ben me er alleen maar een stuk beter in gaan voelen. Je leert ontdekken welke automatische reacties je hebt, die je in de weg kunnen zitten. Ik ben me ook veel minder gaan ergeren aan anderen, ik voel me alleen nog verantwoordelijk voor mijn eigen dingen, mijn eigen werk.'
Pianist/componist Jeroen van Vliet concludeert opgetogen, nu hij net de vierde en voorlopig laatste cursus heeft afgerond, dat er 'niets meer te repareren valt'. Hij heeft Landmark ervaren als een 'geweldige opening'. 'Vroeger keek ik naar datgene waar ik over zou kunnen struikelen. Nu kijk ik naar het perspectief.' Nee, iets nieuws verkondigt Landmark niet, beaamt een juriste en ex-cursiste die liever niet met naam genoemd wordt 'Het programma is een samenvoeging van alles wat je maar kunt verzinnen. Er zit iets in van alle bestaande wereldfilosofieën en religies. Een beetje boeddhisme, een beetje christendom, veel Gandhi en, uiteraard, veel psychologie. Het unieke zit hem meer in het draaiboek, in de samenstelling en in de praktische uitwerking.'
Ook zij is 'vreselijk positief' over Landmark. 'Je leert over je eigen schaduw heen te stappen, iets te bereiken wat je in je hoofd hebt. Wat mezelf betreft: ik ben een zeur, ik wil altijd gelijk hebben en dat moet iedereen weten ook. Ik ben gaan inzien dat zo'n houding niet constructief is. Dat heeft mij erg geholpen. Zo heb ik rechtstreeks voortvloeiend uit mijn Landmark-cursus drie jaar geleden promotie gemaakt op mijn werk. In plaats van te zeuren en te drammen heb ik toen gewoon een heel zakelijk brief geschreven, waarin ik beargumenteerde waarom ik hogerop moest. En toen was het zo gepiept, in een handomdraai.' Ex-cursiste Nicole Bouts (31), eigenaresse van een reclamebureau, heeft inmiddels wel kritiek op Landmark. Ze volgde het Forum, schreef zich in voor de advanced course, betaalde, maar besloot toch niet te gaan. 'Ik heb er best iets aan gehad, maar sommige mensen slaan door, heb ik gemerkt. Dat is mij gaan storen. Je kunt geen normaal gesprek meer voeren of Landmark wordt er bijgehaald.'
Daarnaast ergert Bouts zich aan het 'vreselijk commerciële' karakter van Landmark. 'Introducés komen in zo 'n rare, klappende menigte terecht en worden daarna erg onder druk gezet om vooral de cursus te gaan volgen; Onder het excuus van: ik gun het je zo graag. 'Wat slecht is aan Landmark zijn de gelovigen', onderschrijft de juriste. 'Er zijn veel deelnemers die houvast zoeken, een nieuwe religie. Die mensen missen de pointe: dat het juist van binnenuit moet komen. Het zijn vaak de verkeerde mensen die dit soort dingen oppakken.
Mensen die gaan dwepen met die club en met de leiders. Hoe de wonderlijke transformatie die cursisten doormaken tijdens zo'n driedaags Forum-weekend, dan tot stand komt, tja, dat valt door de Landmarkers niet zo een-twee-drie uit te leggen. Er wordt veel gelachen en gehuild, dat wordt wel duidelijk. En gedeeld en geklapt, met elkaar en voor elkaar. Een van de charismatische trainers maakt daar ook altijd een grapje over.
'We Iijken wel een happy clappy family', zegt hij dan. Het komt erop neer dat de rond de tweehonderd deelnemers drie lange dagen in een veilige sfeer bij elkaar zitten, en onder de strakke leiding van een trainer hun rationele weerstand verliezen waardoor de emoties de vrije loop kunnen krijgen. In die toestand worden dan 'openingen' geforceerd en 'doorbraken' bereikt In Landmark-taal: breakthroughs beyond the predictable. In de persoonlijke levenssfeer, wel te verstaan.
De drie Forum-dagen duren van negen uur 's ochtends tot elf uur 's avonds, met een aantal pauzes waarin de deelnemers ook opdrachten meekrijgen en waarin vooral niemand alleen gelaten wordt. Bovendien krijgen de cursisten 's nachts nog huiswerk mee. Ze moeten iemand bellen met wie ze nog iets uit te praten hebben bijvoorbeeld. Of een brief schrijven. Zo kan het gebeuren dat een vader na jaren zonder contact midden in de nacht gebeld wordt door zijn afvallige dochter, die zegt: 'Vergeef me dat ik je altijd alleen maar als incestpleger heb kunnen zien.' Met een dergelijke aanpak bied je mensen een opening tot verzoening, aldus de Landmark-filosofie. Een ex-cursist: 'Zo zou je tegen Milosevic kunnen zeggen: ik heb een klacht over jou. Wil je me vergeven dat ik je alleen maar kan zien als massamoordenaar? Zo geef je iemand de ruimte voor verandering. Dat werkt echt.'

De 'lesstof' is, in Landmark-termen, 'een klerenrek dat langskomt en waar je het jasje uitpakt dat je nodig hebt'. Een van de kernpunten is dat Landmark betoogt dat de meeste mensen hun houding hebben bepaald op grond van een specifieke gebeurtenis in hun jeugd. Dus wordt iedere cursist aangespoord zo'n bepalende gebeurtenis uit zijn jeugd op te lepelen. Een ex-cursiste: 'Dat kan gaan van incest tot het feit dat je moeder je ooit niet over de bol aaide toen je de tafel had gedekt.' De bewering dat Landmark een access tot levensgeluk biedt, is aan Anny Zolinger, de charismatische trainer die nu standwerkt voor een volle zaal, wel besteed. Er gebeurde iets ongelooflijks toen haar echtgenoot terugkwam van het Landmark-weekend, vertelt ze: 'I had a new man. Zo was hij in een klap van zijn telefoonangst af. 'Toen ik 's maandags thuiskwam van mijn werk, hoorde ik mijn man voor het eerst sinds jaren met onze oudste dochter praten door de telefoon.
Hij vertelde dat hij haar, op haar 12de, een keer ergens ophaalde omdat ze te laat thuis was. Hij had haar een klap gegeven en meegenomen. That was wrong, zei hij. Ik stond te huilen achter de deur.' Vervolgens is het de beurt aan een aantal cursisten om hun ervaringen te sharen. Een jongen vertelt hoe ooit een vriendje niet kwam opdagen, en hoe hij werd gepest op school. Door Landmark had hij zijn vertrouwen in zichzelf en in mensen teruggevonden. 'A real breakthrough, oh, the most beautiful gift in my life.' Applaus. Anny gaat met sheets in de weer en snijdt het onderwerp 'weerstanden' aan. Als we bijvoorbeeld nog niet enthousiast zijn voor Landmark, kan dat komen door onze perceptie van wat we vanavond horen: 'The way you listen beside your hearing.'
Maar, stelt ze ons gerust: 'You're going to apply this.' Dan moet de zaal participeren. Mijn buurman vertelt plotseling een verhaal over weerstanden betreffende de aanpak van zijn puberende dochter. Ook in de pauze komt het niet van rustig observeren. Alle vrijwilligers en excursisten storten zich op de introducés, die door hun naamstickers zonder streep - er zijn drie soorten naambordjes - gemakkelijk te herkennen zijn als prooi. De assistenten Rob en Daniëlle schrikken een beetje van het woord 'journalist', als ze vragen wat de verslaggever uit de cursus zou willen halen. Eenmaal gerustgesteld hervat Daniëlle haar pogingen de journalist 'als mens' te enrollen.
Enrollen is een van de kernvaardigheden die cursisten van Landmark wordt geleerd. Het gaat erom iemand het nut te laten inzien van iets waar je zelf enthousiast over bent, Landmark in dit geval. Daniëlle doet haar best - tevergeefs, al is haar laatste argument ('Ik ben gestopt met roken door Landmark') tamelijk overtuigend. De kritiek op Landmark spitst zich vooral toe op de opdringerigheid waarmee de cursus aan de man wordt gebracht. Bovendien klagen sommige ex-cursisten over de druk die - veelal telefonisch - wordt uitgeoefend om na het Forum door te gaan. Het fanatisme van de assistenten levert Landmark vaak het verwijt op dat het geheel sekte-achtige trekjes vertoont. In de Verenigde Staten woeden hevige discussies op Internet over het nut, dan wel de schadelijkheid, van Landmark. Een cynicus: 'Cursisten stappen het Forum binnen als onzekere, introverte mensen en ze komen eruit als onzekere, extraverte mensen. Landmark dankt het wantrouwen deels aan de excessen die zich voordeden bij de veel extremere voorloper van de organisatie: Est.
Est kwam in de Verenigde Staten in opspraak door verhalen dat mensen 'tot de grond toe werden afgebroken en doordraaiden'. Landmark is tot nu toe gevrijwaard gebleven van grote schandalen, al verscheen in Duitsland een boekje van een ex-cursist waarin deze beschrijft hoe hij door Landmark in een psychose belandde. De organisatie probeert zich dan ook te profileren als een 'gewone' onderwijsinstelling en richt zich op de relatief hoog opgeleide, kapitaalkrachtige middenklasse, die zoekt naar 'persoonlijke groei' in plaats van het oplossen van zware psychische problemen.
Als mensen aangeven in therapie te zijn, worden ze in principe geweerd. De Nederlandse directrice Ria Bauhofer zegt, in die kenmerkende, cryptische Landmarktaal: 'Ons onderwijsprogramma is gebaseerd op de ontologie, de leer van het menszijn. Je gaat een onderzoek aan, je gaat kijken wie je aan het zijn bent in het leven. Nee, dat heeft niets met psychotherapie te maken.'

De Utrechtse antropoloog Richard Singelenberg, die regelmatig publiceerde over sekten, ziet Landmark als tamelijk onschuldig gedoe. 'Het past allemaal prima in de jaren tachtig en negentig. In de jaren zeventig waren dit soort cursussen gericht op sensitivity, nu op succes en groei. Voor mij worden dergelijke clubs pas interessant als er excessen zijn. Tot die tijd moet je terughoudend zijn ze een sekte te noemen. Het is een eeuwenoud recept dat Landmark toepast, meent psycholoog en publicist Jaap van Ginneken. 'Mensen worden kortstondig opgepept en in al hun euforie dragen ze dat dan over op andere mensen. Dat het zo aanslaat, zegt wel iets over de maatschappij waarin we ons bevinden. Aan de ene kant lopen mensen vast in routinematig functioneren, terwijl ons allemaal wordt aangepraat dat een leven van hoge kwaliteit in het verschiet ligt.' Volgens de Maastrichtse hoogleraar psychologie Harald Merckelbach lijken de felle voor- en tegenstanders van Landmark meer op elkaar dan ze vermoedelijk zelf denken. 'Ze kennen een ontzettende power toe aan Landmark, ze overschatten de werkzaamheid gigantisch. De enige theoretische notie die ik kan ontdekken, is een soort gevulgariseerde psychoanalyse. In de zin van: je hebt in het verleden een heleboel meegemaakt, dat culmineert in een koers en daar moet je vanaf. Maar die gedachte is gebaseerd op een fout. Het is een mythe dat wat er in je jeugd is gebeurd, een blijvende impact heeft op je leven. 'Verder zie ik in Landmark vooral een vergaarbak van sociaal-psychologische trucs. Ze kloppen het placebo-effect heel geraffineerd op. Zo moet je van tevoren op papier zetten wat je verwacht van de cursus.
Dan moet het achteraf natuurlijk ook wel resultaat hebben. Je hebt er immers veel geld voor betaald. Je moet ook een papier ondertekenen met de tekst: ik profiteer van deze behandeling, maar ik zal die niet distribueren. Dat vind ik echt een trouvaille, daar kan de reguliere geneeskunde nog wat van leren. Zo van: ik geef je nu een pil, maar je mag niet tegen je buurman zeggen hoe die werkt. Daarmee genereer je een geweldig verwachtingspatroon en buit je het placebo-effect optimaal uit.' Een andere sociaalpsychologische truc die volgens Merckelbach bijdraagt tot 'een geweldig placebo-effect', is het isoleren van mensen van hun eigen omgeving. 'En ze vervolgens belonen als ze hun gevoelens delen. Door heel hard te klappen. Er staat ook een premie op immediate action. Verder wordt het idee verkondigd dat je het middelpunt van de wereld bent als jij dat wilt. Met andere woorden: het geluk is maakbaar. Als je Landmark iets kunt aanwrijven, is het dat ze deze ideologie verkondigen. Want er zijn natuurlijk mensen die echt iets onder de leden hebben, en die kunnen gaan denken dat er toch een menselijke oorzaak is voor hun probleem. Dan wordt het feit dat je niet gelukkig bent verwijtbaar naar jezelf. Want blijkbaar heb je het heft niet in eigen hand genomen.'

Anny Zolinger checkt - voor haar laatste offensief - of er nog twijfelaars in de zaal zitten. Een jongen, Jos, vraagt zich af of hij iets aan de cursus zal hebben, gezien zijn probleem:
geen contact met zijn broer. 'Aha', herkent Anny. 'Dat noemen wij een 'not good enough racket'. Deze cursus gaat nu juist over: 'stopping the doubt'. Ze vertelt een verhaal over gelijk willen hebben, over 'wrong' en 'right'. Dat je het ook anders kunt zien.
'Maar mijn broer gooit gewoon de telefoon op de haak'.
probeert Jos nog. 'Goed', geeft Anny toe. 'Your brother is a jerk', ik zeg niet dat je ongelijk hebt.' En, verontschuldigend: 'In het Forum steken we hier veel meer tijd in.'
Dan sluit ze af: 'Diegenen die nog twijfelen: jullie weten dat je de cursus zult gaan doen. Dus zet je weerstanden opzij.
'Life is now, don't postpone it. Make it urgent. You're gonna have a great, great life.'
De zaal klapt en juicht. De assistenten maken zich op voor de nazorg.

Kaderstukje bij artikel 'Happy Clappy Family' in Volkskrant 17 juli 1999:

De ontstaansgeschiedenis van Landmark Education Corporation valt niet los te zien van de persoon van Werner Erhard, een voormalige tweedehands-autohandelaar en lid van de Scientology-kerk die in 1971, tot woede van Scientology, voor zichzelf begon op de mind-businessmarkt. Erhard - zijn echte naam luidt John Rosenberg - noemde zijn trainingen Est (Erhard Seminar Training) en beloofde de cursisten dat hij ze tot een hoger bewustzijnsniveau zou brengen en dat ze als gevolg daarvan krachtig, onafhankelijk, zelfverzekerd en succesvol in het leven zouden staan. Est kwam in de jaren zeventig nogal eens in opspraak vanwege de als vernederend ervaren methoden - wc-bezoek was niet toegestaan tijdens trainingen - en de vermeende schade die zijn trainingen toebrachten aan psychisch labiele mensen, maar was niettemin een doorslaand succes. Zeker nadat Erhard in 1984 de naam veranderde in The Forum, en de trainingen milder werden. Naar schatting volgden rond de 700 duizend mensen, onder wie beroemdheden als John Denver en Diana Ross, de trainingen in de Verenigde Staten.
In 1991 verkocht Erhard zijn techniek ('Slechts een klein gedeelte van de techniek', benadrukt Ria Bauhofer, directeur Nederland van Landmark) aan een aantal medewerkers, onder wie zijn broer Harry Rosenberg. Zo ontstond Landmark Education. Zelf verliet Erhard de Verenigde Staten. Zijn imago had een flinke deuk opgelopen door een reeks van beschuldigingen, variërend van belastingontduiking tot fysiek en seksueel geweld. De beschuldigingen werden overigens niet bewezen en later grotendeels ingetrokken. Landmark Education beweert bij hoog en bij laag dat Erhard niets te maken heeft met de organisatie. Landmark Education is milder dan Est, maar de hevige discussies over de organisatie duren voort, vooral op Internet. Toegespitst op vragen als: is Landmark een sekte; is Landmark schadelijk of nuttig; hoe zit het met de financiën en het grote aantal vrijwilligers? Landmark bestrijdt de kritiek fanatiek. Journalisten worden overstelpt met pakken papier waaruit moet blijken dat er niets mis is met de organisatie, en dat Landmark journalisten die onjuistheden publiceren, stelselmatig voor de rechter sleept. In Nederland werden Elsevier, Panorama en Hervormd Nederland al min of meer gedwongen tot rectificaties. 'Ik lees goed', verklaart directrice Ria Bauhofer glimlachend in haar Amsterdamse kantoor.
Landmark heeft kantoren in veertien landen. De organisatie meldt vanuit de VS dat de omzet in 1998 tegen de 54 miljoen dollar bedroeg en de winst iets meer dan 2,5 miljoen. De winst is, zo beweert Landmark, volledig teruggeïnvesteerd in het bedrijf. Volgens Landmark zijn de aandelen verdeeld over de ongeveer tweehonderd werknemers en bezit niemand meer dan drie procent. In 1998 voltooiden 69.390 cursisten het Landmark Forum, in Nederland 2854 (opgave: Landmark). Het Forum is de eerste cursus in een serie van vier die samen het Curriculum for Living vormen. Kosten: rond de drieduizend gulden.
Bekendste Nederlandse cursist tot nu toe is Paul de Leeuw.
Volgens zijn zaakwaarneemster, zelf ook cursiste, heeft Paul er veel aan gehad.