De revolutie der eenzamen

Intermediair, 13 februari 1997
Marcel Hulspas

Revolutie in Albanië. Wie had dat ooit gedacht. Vroeger, in de goede tijden van Enver Hoxha, reisden journalisten af naar Tirana omdat de straten daar ook op zaterdagavond zo heerlijk vervuld waren van zacht geroezemoes en het gezoem van passerende fietsen. Nu dringen de massa's er naar voren en vliegen de stenen heen en weer. Oorzaak: het piramidespel. Albanië heeft massaal verloren. Toegegeven, de meeste revoluties hebben een lullige aanleiding. Wij hadden tenminste nog de beeldenstorm, maar de Belgen bijvoorbeeld kregen het op hun heupen na het aanhoren van een opera (over een dame die in de Vesuvius valt), de Amerikanen gingen over de rooie vanwege belasting op thee en de Franse revolutie was te danken aan de portier van het Parijse stadhuis, die na enkele dagen lang vergast te zijn op morrend volk ten slotte maar de strijdkreet 'Naar Versailles!' verzon, om van het gelazer af te zijn. En aldus geschiedde. Hollandse piramides leiden hooguit tot criminaliteit. In augustus vorig jaar werd de kas van de piramide Coin Liberté gestolen en hier en daar zijn deelnemers van hun winst beroofd, maar daar blijft het bij. Iedere Nederlandse piramidespeler weet ook wat er fout ging in Albanië: ze gingen te lang door. Het is - de Utrechtse rechtbank heeft het gezegd - een behendigheidsspel. Je moet je winst niet steeds opnieuw in de piramide stoppen, maar er op tijd uitstappen, op het moment dat er nog nét genoeg deelnemers zijn om jouw 'winst' probleemloos uit te keren. De kunst is om op tijd weg te wezen: als de eerste haarscheurtjes optreden, de toestroom van suckers eventjes hapert en het eerste spoortje twijfel ontstaat, want daarna is het binnen de kortste keren fini. Dan spat de collectieve vreugde uiteen, en gaat het narrenschip roemloos ten onder. Het piramidespel is het geld geworden postmodernisme. Het leven zélf is immers een spel dat slechts gespeeld kan worden zolang iedereen erin gelooft. Je moet jezelf er dus van overtuigen dat je erin gelooft en vol overgave meedoen. Maar de piramidespelen zijn tegelijkertijd niet meer dan rauw vermaak. De toekomst is aan een heel ander spel, aan de geestelijke piramide die zich tot in het oneindige voort laat zetten, aan de 'cursusleider' en 'trainer' die in ruil voor geld steeds weer nieuwe spirituele hoogtepunten belooft. Grondlegger van deze gouden handel is natuurlijk L. Ron Hubbard, de schepper van scientology, maar die heeft zijn inspiratie weer opgedaan bij de psychoanalytici en de volgelingen van Jung, die hun cliënten nooit konden beloven dat de behandeling eindig zou zijn, maar wél dat ze almaar hogere inzichten zouden bereiken. Hubbard begon ooit als sf-auteur, vandaar dat hij zijn eigen cursus-systeem opzadelde met allerlei kosmische rimram, maar anderen realiseerden dat het ook heel goed zonder kon. Tweedehands autohandelaar John Rosenberg bijvoorbeeld, beter bekend als Werner Erhard. Hij vermengde oosterse wijsheid en pop-psychologie en leende de methodieken van scientology voor zijn eigen Erhard Seminar Training (EST), massale bijeenkomsten waarin - aldus Erhard - het bewustzijn rewired werd. De eerste bijeenkomsten, begin jaren zeventig, waren behoorlijk grof, maar wie betaalde kon aan de beledigingen ontkomen door zich verder te ontwikkelen. Halverwege de jaren tachtig - Erhard mocht de scientology ondertussen tot zijn doodsvijanden rekenen - trok hij zich uit de zaken terug. Zijn opvolgers hebben gekozen voor een vriendelijker aanpak en nettere uitstraling, en doopten het programma om tot Landmark Forum. Landmark Forum belooft veel, vooral zelfbewustzijn en geluk. En velen zijn er reuze blij mee. Het is ook een hele geruststelling, te weten dat je meer bent dan je bent, dat geestelijke groei te koop is en dat je om verder te komen gewoon meer moet neertellen. En het houdt maar niet op. Terwijl Ratelband maar één avondje saamhorigheid verzorgt, bieden organisaties als Landmark Forum steeds opnieuw dat gevoel ergens bij te horen, en de kans steeds weer een stapje verder te komen. Het zijn de religies van de komende eeuw: geen theologische ballast, geen zware verplichtingen, slechts de wil te geloven in saamhorigheid en geestelijke vooruitgang, in het duistere besef dat men er uiteindelijk helemaal alleen voor staat. De cursusleider schreeuwt, de massa juicht, en iedereen denkt stiekem: als het te gek wordt, ben ik zó weg.