Het Maatschappelijk Onverstand (002)

deel twee

In een wereld die ogenschijnlijk door de hedonistische trojka van geld, macht en status beheerst wordt, dringt zich de vraag naar voren of bestuurders slechts de collaborateurs van de ongeremde zucht naar geld, macht en status, of dat zij de voorvechters voor het algemeen welzijn van de burgers en het individu zijn?

door Paleander

Op 27 januari jongstleden refereert de hoofdredacteur van de NRC naar de nationale ombudsman, Alex Brenninkmeijer. Deze had in november 2006 in het Nederlands Juristenblad op ondubbelzinnige wijze zijn onvrede over de vaderlandse bestuurders geuit: "in het vaderlandse openbare bestuur bestaat een hele eigenaardige vorm van 'marktwerking', een markt van ego's en posities die wordt goedgepraat met het algemeen belang". Die term zou hij het liefst nooit meer willen horen. "Het begrip algemeen belang wordt (...) slechts gebruikt als retorische schaamlap voor deelbelangen en soms zelfs plat eigenbelang." 'Plat eigenbelang!' En van dergelijke lieden wordt beweerd dat zij nawijsbaar een positieve invloed op het leven van de burger hebben.
Ik vrees dat wij niet veel heil van de politiek kunnen verwachten - erger - dat met de voortschrijdende privatisering van de overheid, de integere bestuurder allengs ten grave zal worden gedragen. Een scenario dat mij onwillekeurig aan de slotscène van Shakespeare's 'Julius Caesar' doet denken. Waarin Brutus niet als snode misdadiger maar als symbool van de integere mens ten grave gedragen wordt - als strijder voor het algemeen recht en welzijn van allen: "Dit was de nobelste mens van allen: alle samenzweerders handelden slechts uit afgunst jegens Caesar; maar hij alleen, uit zijn eerlijk gemoed en omwille van het welzijn van allen, werd een van hen. Zijn leven was zachtmoedig, en de elementen waren zo in hem samengebracht, dat haast zelfs de Natuur zou opstaan om heel de wereld te verkondigen: Dit was een mens!"

Natuurlijk rijst ook de vraag: waar staan wij zelf? Wordt ook ons leven door de hedonistische trojka - de drie duistere schikgodinnen, drie onmenselijke idealen die voor zichzelf het recht opeisen over het wel en wee van alle mensen te beschikken, bepaald? Zijn wij in onze gedachten en emoties, ontvankelijk voor de verleidingen van de drie schikgodinnen? Staan wij toe dat wijzelf of anderen als instrumenten van hun macht, zich kunnen verrijken en verheffen als ware het een natuurwet verankerd in de evolutie van het heelal? Onze tweede reis door het bos van het maatschappelijke onverstand, gaat dan ook niet over actualiteiten, maar richt noodzakelijkerwijs zijn aandacht op de psychische drijfveren, de heimelijke of ontluisterende motieven van de bestuurder.
Want zijn gedrag, zijn handelwijze vertellen ons iets over de motieven die hij koestert; die hem aanvuren èn zijn keuzes bepalen, die zijn 'mens-zijn' bepalen - en daarmee de plaats die de naaste, de burger, het individu daarin vervult. Laten wij onszelf dus goed wakker schudden, de knapzak ombinden en met de moed der wanhoop, of de hoop van het goede en gewone gezonde verstand, onze reis door het bos van het maatschappelijke onverstand voortzetten.

In dit schemerige eeuwenoude bos hoor je soms een ijl en somber gemompel, woorden die onwillekeurig, uit de schaduw van zwaargekromde bomen zich zinloos aaneen rijgen. En hoewel ik zelden enige serieuze aandacht aan dit gemompel besteed, dat al even krom en vervormd als de bomen schijnt te zijn, bevangt mij van tijd tot tijd toch een onaangenaam gevoel. Maar zeg nu zelf, wie zou niet een koude rilling krijgen, als uit de mist van het menselijk onverstand hem enige zinsneden kwamen toegewaaid: 'De waanzin die mij schraagt sterkt mij in vlagen de kraag. De kragen die mij schragen komen in vlagen van vurige moed. De vurige moed die mij schraagt sterkt in vlagen de waanzin...' Maar ijle klanken, die in een schemerig bos op de wind komen aangewaaid, vervagen snel, al wat blijft is een vaag onbehagen. De vervormingen die de bomen in het bos van het maatschappelijk onverstand ten toon spreiden - bomen die de tijd hebben getrotseerd en niet bezweken zijn onder de druk van zoveel eeuwen maatschappelijk onverstand - zijn zo extreem, dat je ontegenzeggelijk van 'krom hout' moet spreken. En dat is waarschijnlijk ook de reden, waarom uit het kromme hout van het menselijk onverstand nog nooit iets zinnigs is voortgekomen (1). Maar genoeg gepraat over dit psychische bos van het maatschappelijk onverstand, dat ogenschijnlijk voor veel mensen volstrekt onzichtbaar is. Laat ons weer het gebaande pad van het gewone gezonde verstand betreden, voor ik aan acuut onverstand ten prooi val, en gevaar loop door de bomen het bos niet meer te kunnen zien. Nadat ik het gevoel van onbehagen had afgeschud en het duister van de nacht plaats had gemaakt voor de half vormloze, half gevormde schemer van de dag; ontwaarde ik al de eerste vormen van het nieuwe politieke verstandshuwelijk, of moeten we zeggen 'onverstand'? Maar wie gewend is zelfstandig na-te-denken en al evenmin aan selectief geheugenverlies lijdt, weet dat politieke huwelijken zelden uit liefde worden gesloten. Naar goed koopmans gebruik vloeit zo'n huwelijk uit het wederzijds goed begrepen eigenbelang voort. Kortom, een echt gedrocht, met alle nukken en grillen die zoiets met zich meebrengt. Je moet je zelf heel wat geweld aan doen, wil je alle normale en gezonde menselijke eigenschappen, gedachten en gevoelens, idealen en overtuigingen ondergeschikt maken aan je carrière. Let u goed op, ik schrijf bewust alleen 'carrière', waarom? Omdat u heel goed in gedachten moet houden, dat politici dit soort onaangename beslissingen altijd met oog op de toekomst, de verre toekomst nemen. Ze denken vèr, vèr vooruit, echt waar. Kijkt u maar naar Wim Kok, of misschien moeten we wel haast zeggen Wilhelmus van Kok? Want de goede man heeft toch haast het statuur van een heuse vader des vaderlands bereikt. Een Wim de Zwijger 'avant la lettre', een ideologische èn economische konkelfoes eerste klas. U wist niet dat Willem de Zwijger een ideologische èn economische konkelfoes was? Echt niet? Nu, dat is één van de onaangename en traditioneel gecensureerde kanten van de vaderlandse geschiedenis. Stille Willem was namelijk vooral uit op zijn eigen politieke en economische belang. En dat werd hem door de vroede vaderen van Zuid- en Noord-Holland ten zeerste kwalijk genomen. Zo kwalijk zelfs, dat ze hem niet alleen een vroegtijdig verscheiden uit dit ondermaanse toewenste, maar daartoe ook daadwerkelijk plannen hadden (2). Om nog maar te zwijgen over de Friezen en de Zeeuwen. Daar oranje Wim van zins was hen het recht op Spaanse kapervaart te ontnemen - want binnen de context van Europese vorstelijke belangen, verknoeide zij zo Wims aanspraken op het hertogdom Brabant - droegen zij hem al evenmin een warm hart toe. Maar iemand zoals oranje Wim, die zich als een voorgeboortelijke Uriah Heep (3) in het stof neerboog en benadrukte dat hij de Koning van Spanje altijd trouw heeft gediend, en tegelijkertijd driftig aan de poten van diens Brabantse zetel stond te zagen, moet zich niet verbazen dat die koning in het verre Spanje daar uiteindelijk schoon genoeg van kreeg. Dus was zwarte Filip ietsje sneller of ongeduldiger dan de vroede vaderen, en legde hij, volstrekt onbedoeld, de basis voor de mythe van Willem de Zwijger, als onbaatzuchtige verdediger van het Nederlandse volk. Omfloerst u na deze korte geschiedenis les, een zonnestraaltje gezond verstand? Nu, ons aller Wim Kok vertoont dezelfde onaangename trekjes als die zwijgende Wim van destijds: hij betoont het een èn doet het ander. Maar het legt hem géén windeieren, integendeel, in een wereld die ogenschijnlijk alleen nog door de economie wordt geregeerd - of door een sluipmoordenaar van de universele rechten van de mens, het milieu, de democratie en het gezonde verstand, het is maar waar je nadruk op legt - doorstroomt een steeds voller zwitser leven gevoel 's-mans aderen als een weldadige warmte. Als een seculiere 'brahmaan' rust hij zacht onder haar gouden vleugelen en wij, de 'dalits' (4), de onaanraakbaren uit hoofde van onze sociaal-culturele of economische achtergrond, mogen daar echt géén enkel kwaad woord over zeggen. Dat moeten wij ons heel goed inprenten.
Draag Wim vooral een warm hart toe. En gezien zijn positie van commissaris bij onder anderen de ING, Shell en de KLM, en als minister van Staat bij de Prima Donna (5) van ons gekroonde handelshuis kun je toch echt niet meer spreken van wim kok. Dat klinkt toch echt als een keuken knechtje in de horeca. Wilhelm von Kok, dat heeft nog eens een echte Pruisische klank, stoer en degelijk. Ja, maar, waar blijven wij, de gewone burgers, die meer en meer ontvoogd en beroofd worden van onze rechten en algemene eigendommen? Nu, u en ik, wij moeten leren beseffen dat wie veel geld heeft, gewoon meer rechten heeft. En door ons - die zo dom, zo oliedom zijn niet hetzelfde na te streven - overeenkomstig bejegend dient te worden. Onderdanigheid moet weer een ingeboren deugd worden, die wij, de werkende en ploeterende klasse van 'üntermenschen', vanaf jongs af aan van huis uit moet meekrijgen. Punt. Discussie gesloten. Een natuurlijke economische evolutie, noemt men dat. O, u wist niet dat Darwins evolutietheorie zich zeer goed leent voor de heersende mores van de 'global economy'? Vergeef mij dat ik dat het zo ronduit zeg, maar dan heeft u toch een beetje zitten slapen. Maar laten we Wilhelm von Kok als studie object verder onder de loep nemen, want iemand die zoveel noeste arbeid aan zichzelf heeft verricht, verdient het gewoon dat we ook wat meer aandacht aan zijn persoon besteden. Welk wapenfeit heeft hem uiteindelijk de fel begeerde lauweren gebracht, waar hij schijnbaar heimelijk diep in zijn hart altijd naar had verlangd? En waarmee hij te verstaan gaf: deze man kun je vertrouwen, als het op serieuze zaken van geld, macht en status aankomt? Ik kan me natuurlijk vergissen, maar volgens mij was het de vorstelijke wijze waarop Wilhelm het onderzoek naar de toekomstige schoonvader (6) van de primus van het gekroonde handelshuis heeft afgehandeld. Toen zichtbaar en hoorbaar al zijn idealen en al de zorgen om de verdwenen kinderen van de 'Moeders van de Plaza de Mayo' (7), als ijle waterdamp uit het keukenraam wegglipte. Wat bleek? Het schoonvadertje, hij had het misschien wel geweten, maar niet actief steun betuigd aan de verdwijnpraktijken. Maar hij had ze ook niet tegengewerkt, en al evenmin zijn leven in de waagschaal gegooid, om een of twee onschuldige levens van de wrede marteling en dood door de beulsknechten te redden. Niet echt geweten? Toch enigszins bevreemdend niet waar? Want als vertrouweling van de ideoloog achter de junta, José Alfredo Martinez de Hoz, die als minister van economische zaken een belangrijke rol bij de repressie van de oppositie speelde - lees: de sociaal-economische herinrichting van Argentinië ten voordele van regiem getrouwe aanhangers - moet hij toch
al in een vroeg stadium bevroed hebben wat men na de coup wilde doen. Als haat het voedsel van de gedachte is en men het marxisme als ideologie, als een gevaar en een verdwazing beschouwt. Dan lijkt het mij haast onvermijdelijk, dat sommigen Junta-leden destijds hardop gedacht hebben: "wie zo'n dwaze leer klakkeloos navolgt, verdient het toch om in 'nacht und nebel' te verdwijnen." Dat is nu eenmaal de logische consequentie als haat het marstempo bepaalt. En dat alles geschiedde om het Argentijnse volk van de chaos te redden. Amen. Maar, het volksgemoed moest boven alles gesust worden, dus kweet Wilhelm zich van zijn taak en verspreidde, zonder enig gevaar voor eigen leven en aanzien, kwistig een mist van woordenbrij of een brij van woordenmist. Omdat door de secularisatie het vernis van de algemene burgerlijke conventie allengs zo dun was geworden, dat je moest oppassen haar niet op een onbewaakt moment onder je voeten dood te trappen, wist hij dat hij geen enkel gevaar liep. Wat er nog aan kritische tonen overbleef, werd door het bewust of onbewust vergeten open lijntje van de tv studio naar Maartje 'op alle 'doodlopende' wegen overstemd. Maartje van 'alle doodlopende' wegen kweet zich subliem van haar niet gevraagde interventies, en gunde de weinige kritische stemmen die in de studio nog aanwezig waren géén seconde vrije etherruimte meer. Wij moesten vooral niet de gelegenheid krijgen zelfstandig kritisch na te denken èn beseffen dat de primus van ons gekroonde handelshuis, een heuse Argentijnse NSB-er als schoonvader kreeg aangemeten. Haar medicijn hiertegen? Een niet aflatende aanzet ons collectief onder te dompelen in de roes van het jonge paar. En zoals ieder zelfstandig nadenkend mens toen heeft kunnen waarnemen, vond er uiteindelijk inderdaad, een onvervalste maar niettemin vrijwillige collectieve onderdompeling in het maatschappelijk onverstand plaats. Als er dus al een reden is om het koningshuis af te schaffen dan is dat vooral omdat zij keer op keer, een vrijwillige collectieve onderdompeling in het maatschappelijk onverstand bevordert. Een ongemakkelijke waarheid? Ik hoop het niet.

Maar om terug te komen op rode Wim die Pruisische Wilhelm werd. Gelooft u mij maar, Wilhelm von Kok heeft heuse arbeid aan zichzelf verricht, niet zo maar een klein beetje vergaderen en partij hiërarchie beklimmen. Nee, het heeft hem op zijn minst aan aantal jaren noeste arbeid gekost, om zo onopvallend mogelijk het strijdend gemoed voor de sociale rechtvaardigheid te slechten en om te vormen tot het a-sociale gemoed van een neoliberaal. Wie enig inzicht in psychologische processen heeft, weet hoe moeilijk het is vaste denkpatronen te veranderen, laat staan je wijze van handelen te veranderen. En hier heb je iemand, die niet alleen zijn oude socialistische wijze van denken heeft losgelaten, nee, hij is volstrekt tegengesteld gaan handelen. Het lijkt mij overigens een langzame vorm van psychologische zelfmarteling, als je één voor één, jaar na jaar al je idealen weggooit tot er alleen nog maar de materie over blijft. Geld, macht en aanzien als de enige waarden in het leven. Ik overdrijf? Iemand die qua levensvisie een draai van 180 graden weet te maken, want dat is in zijn geval toch gebeurd: van een doorgewinterde vakbondsman, vakbondsleider, werd hij kamerlid, fractievoorzitter, minister van financiën, premier en uiteindelijk brave commissaris bij onder anderen de ING, Shell en de KLM (8). De radicale overgang van de fanatieke vakbondsretoriek die hij de arbeiders vanaf het podium toeschreeuwde, tot het vaderlijke maar dringende advies gedwee in de vore van de globale economie te blijven ploegen, los van elke vorm van sociale gerechtigheid, zou je - nee - moet je haast wel omschrijven "met dat mooie, maar veel misbruikte Griekse woord, metempsychose" (9), ofwel, 'zielsverhuizing'. Wat is er gebeurd? Ik vrees dat alleen God weet waar de sociale ziel van Wim Kok is gebleven, zich schuil houdt, en waar die andere ziel, die Wilhelm von Kok liet ontstaan vandaan is gekomen? Misschien is het wel een schemerige ziel, die stilletjes zonder toestemming de Hades is overgestoken, en rondgezworven heeft tot hij een levende vond die waardig genoeg was voor zijn doel. Klinkt het aannemelijk? Maar wel interessant niet waar? Stel u de geest van een dode Griekse oliemagnaat voor ogen: omdat hij alle geneugten die hij gewend was moet ontberen, vindt hij aan gene zijde geen rust. Zo iemand kan niet anders dan hongerig rondzwerven. En omdat hij geen rust kan vinden gaat hij op zoek naar wat soelaas en fluistert her en der de levenden wat in de oren. Tot hij op een goede dag een man aantreft die heel ontvankelijk is voor zijn gefluister. Want al is hij dood, in zijn geest is èn blijft hij een oliemagnaat, met alle sluwe en slinkse streken die hij bij leven al had. Zo'n schemerige oliemagnaat beseft
natuurlijk heel goed, dat hoewel hij zich met deze heimelijke vondst als een koning te rijk voelt, dat hij toch heel omzichtig te werk moet gaan. Ja, hij beseft dat het wat jaren zal kosten voordat de geest van die levende, een ommezwaai heeft gemaakt van fanatieke vakbondsbestuurder tot moreel zeer plooibare neoliberaal. Nu, is dit een aannemelijke verklaring voor de extreme 'Sinnes Wandlung', die zich in rode Wim heeft voltrokken?
Natuurlijk kan het ook zo zijn dat hij in zijn jeugd is aangestoken door de lijfspreuk van Robert Louis Stevenson: 'I am the captain of my soul and the master of my fate' (10), en zich toen heeft voorgenomen wat hij later wilde bereiken. Gezien zijn opleiding aan Nyenrode, dat toch niet bepaald bekend staat als een kaderschool voor vakbondsbestuurders, kan dat ook als mogelijke verklaring voor deze zielsverhuizing aanvaard worden. Want hoe je het ook draait en keert, het is en blijft een waarachtige zielsverhuizing. Hoe verklaar je anders, dat iemand die zich in 1989 nog als vice-voorzitter van de Socialistische Internationale laat verkiezen, anno 2003 ontpopt als onvervalste neoliberaal? Of zou hij bij de val van de Berlijnse Muur in 1989 al instinctief hebben aangevoeld hoe de bordjes werden verhangen? Maar ik vrees dat we er nooit helemaal achter zullen komen. Afgezet tegen die krantenkop, die eertijds mijn mijmeringen voor een moment zo ruw verstoorde, dat 'burgers langer leven onder socialistische dan onder conservatieve regeringen,' vrees ik dat Wilhelm von Kok door zijn keuzes en handelen, het ideaal-beeld van de sociaal-democratische bestuurder, die rechtschapen het algemene welzijn van de burger nastreeft, een zeer gevoelige klap heeft toegebracht. Om nog maar te zwijgen over wat mensen tegenwoordig van hem denken èn zeggen, en dat is soms niet erg fraai: 'graaier' of 'zakkenvuller' zijn nog de aardigste. Dus als u in de toekomst een bestuurder ziet of hoort praten denkt u dan aan Wilhelm von Kok, en verwacht géén nieuwe hemel en géén nieuwe aarde van dit soort lieden. Ben ik partijdig? Misschien, maar zoals Johann Wolfgang von Goethe, eens zei: 'ik beloof u eerlijk te zijn, maar nimmer zal ik neutraal kunnen zijn.' Het was dag en het was nacht, een tweede dag.

noten:
1. Variatie op het motto van crookedtimber.org, een veel gelezen politieke blog waar vooral academici hun meningen te berde brengen, haar motto luidt: "out of the the crooked timber of humanity, no straight thing was ever made"
2. proefschrift: "De Brabantsche Saecke, het vergeefse streven naar een ge-westelijke status voor Staats-Brabant 1585-1675" / Dr. M.P. Christ. - Tilburg: Stichting Zuidelijk Historisch Contact, 1984
3. Uriah Heep, "I am very umble, sir!", karakter uit David Copperfield van Charles Dickens
4. en.wikipedia.org/wiki/Dalit_(outcaste)
5. Prima Donna, de 'eerste dame', oude Spaanse titel voor een vorstin
6. nl.wikipedia.org/wiki/Jorge_Zorreguieta
7. en.wikipedia.org/wiki/Mothers_of_the_Plaza_de_Mayo
8. nl.wikipedia.org/wiki/Wim_Kok
9. zinsnede uit "The Problem of Rebirth" van Aurobindo, Indiase filosoof en mysticus, 1872-1950
10. "ik ben de kapitein van mijn ziel en de meester van mijn lot".

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 421, 2 maart 2007