Genen-jager Craig Venter

De inmiddels befaamde en beruchte genenjager Craig Venter lijkt een klassiek voorbeeld van de "the american dream". Na een studie farmacologie en fysiologie ging hij werken als onderzoeker aan het National Institute of Health.

Door Herman van Wietmarschen

Craig Venter slaagde er als eerste onderzoeker in om de volgorde van het genoom van een griepvirus te bepalen. Hij kwam echter pas scherp in het licht der schijnwerpers te staan toen hij in 1998 de amerikaanse overheid uitdaagde voor een wedstrijd wie het eerste de volgorde van het menselijk genoom kon bepalen (Wadman 2004). Hij ontketende wereldwijd protest toen hij in 1991 patenten aanvroeg op duizenden genen uit menselijke hersenen (Gillis 1992). Vervolgens trok Venters geldverslindende race om het menselijke genoom de aandacht van critici. Terwijl de Amerikaanse overheid zich boog over wetgeving om genetische discriminatie te voorkomen en enige vorm van privacy te waarborgen, probeerde Venter er met de buit vandoor te gaan. Zijn bedrijf Celera Genomics bond de strijd aan met het publiek gefinancierde Human Genome Project. Venter is voor volledige openheid van de genetische informatie over mensen (Fox 2000) en is herhaaldelijk in staat gebleken internationale media-aandacht te trekken. Meestal komt hij als controversiële wetenschapper uit de bus, maar wel eentje met veel lef, een groot ego, en navenant grootse plannen. Na zijn ontslag bij Celera heeft hij zijn zinnen gezet op het maken van een "Complete Aarde Gen Catalogus", inclusief beschrijving van de functies van alle genen. Tijdens een tocht met zijn luxe jacht genaamd Sorcerer II verzamelt hij tienduizenden micro-organismen uit oceanen en zeeën: "We proberen er alleen maar achter te komen wie daar in godsnaam leeft," zegt Venter (Shreeve 2004).

Romantiseren van de wetenschap
Wat betreft romantiek doet de expeditie niet onder voor archeologen die piramides onderzoeken, astronomen die door de ruimte dwalen en biologen die kolonies apen bestuderen. Sorcerer II vaart de hele wereld over om watermonsters te verzamelen van zeeën en kustwateren waar een grote diversiteit aan genen verwacht worden. Venter heeft inmiddels 7,7 miljoen compleet nieuwe genen ontdekt (Rusch 2007). Het romantische beeld van wetenschap wordt versterkt door Venters behoefte zijn reis voortdurend te vergelijken met die van Charles Darwin en van Joseph Banks. Darwin voer op het schip Beagle de wereld rond en ontdekte vele nieuwe diersoorten. Na lang nadenken en puzzelen destilleerde Darwin uit deze informatie zijn beroemde theorie over het ontstaan van soorten. Een halve eeuw eerder voer de jonge onderzoeker Joseph Banks op de Endeavour door ongeveer dezelfde wateren. Hij beschreef tijdens de drie jaar durende tocht zo'n 2500 nieuwe soorten planten en dieren. "Terug in Engeland kreeg hij een warm onthaal, was hij de lieveling van de pers, en bezocht hij regelmatig de koning" (Shreeve 2004). In samenwerking met de Charles Darwin Research Station heeft Venter zijn reis uitgestippeld in de voetstappen van Darwin, langs dezelfde baaien en over dezelfde rotspaden. "Dit zal alles wat Darwin over het hoofd heeft gezien in context plaatsen," belooft Venter. Hij gelooft dat deze reis, evenals die van Darwin en Banks vele nieuwe soorten zal opleveren, hoewel hij kijkt naar microscopisch kleine micro-organismen. "Darwin was beperkt door wat hij met zijn eigen ogen kon zien, en kijk wat hij heeft kunnen bereiken," licht Venter toe: "wij willen in plaats hiervan het gen als minimale eenheid gebruiken om naar de evolutie te kijken." In een Australisch TV programma haalde Venter Darwin wederom van stal: "Wat Darwin deed nadat hij terug kwam van het verzamelen, hij spendeerde tientallen jaren aan onderzoeken en het denken en schrijven erover. En dat is toen hij zijn grote ontdekking deed. De fase van data verzamelen is vergelijkbaar. Of het inzicht dat er uit voortkomt vergelijkbaar is moeten we nog afwachten," aldus Venter. Het artikel in Wired blijft dergelijke romantische vergelijkingen volhouden. Het schip de Sorcerer II is vergelijkbaar met de Endeavour, althans in lengte. Voor de rest gaat de vergelijking eigenlijk snel mank. "Terwijl de Endeavour gemaakt was van hout, hennep en teer, is de Sorcerer II gemaakt van schuim, epoxy hars en carbon vezel." Navigatie ging op de Endeavour "met behulp van de sterren", de Sorcerer II heeft "bodem-beeld sonar met GPS aan boord". Het Salk Institute for Biological studies schrijft in een persbericht: "Hoewel de Galapagos vinken een sleutelrol speelden in de vorming van Darwin's theorie over evolutie door natuurlijke selectie, had hij geen notie van het belang van de vinken toen hij ze tijdens zijn reis op de HMS Beagle verzamelde. Vergelijkbaar moeilijk is te voorspellen wat de impact zal zijn van de enorme hoeveelheid marine microbieel DNA - verzameld tijdens de Sorcerer II reis (Salk 2007). Darwin's befaamde vinken worden overgenomen uit het persbericht van Salk Institute door Science Daily: "Zoals de beroemde vogelaar John Gould, die de Galapagos vinken moest classificeren voordat ze Darwin op het juiste spoor brachten, zijn Manning en vele anderen de afgelopen maanden bezig geweest door de grofweg 7,7 miljoen bepalingen van DNA stukjes uit de zee te waden om orde te scheppen in de vloedgolf aan data en om de geïdentificeerde eiwitten te classificeren" (Science Daily 2007). Genome News Network ziet toch nog wel verschillen tussen Darwin en Venter: "De Sorcerer II expeditie is vergelijkbaar met Charles Darwin's reis met de HMS Beagle en de HMS Challenger in de negentiende eeuw. Sorcerer II onderzoekers zijn erop uit om nieuwe vormen van leven te verzamelen en te catalogiseren. Echter anders dan Darwin, zullen zij de soorten die ze vinden niet classificeren op uiterlijke kenmerken maar op hun unieke DNA en genen" (Ruder 2004).
Verslaggever Rosenwald van de Washington Post weet ook een mooi beeld te schetsen op het snijvlak van romantiek, wetenschap, hoop en vooruitgang: "Naast een drie jaar oude baard door een Darwinesque tocht rond de wereld, heeft Venter nu ook een uitgebreide verzameling genetisch materiaal uit de zee gehaald tijdens zijn reis - en dat is het ruwe materiaal voor zijn alternatieve brandstof programma. Met 15 miljoen dollar van Garza heeft hij het nieuw bedrijf Synthetic Genomics Inc. Opgericht in Rockville. Het is een kleine firma met klassieke Venter ambities. Schep leven. Gebruik het om brandstof te maken" (Rosenwald 2006). In een artikel in de NRC zijn romantische Darwin-vergelijkingen iets minder prominent aanwezig: "Venter heeft zich bij zijn expeditie niet alleen laten inspireren door Darwin's reis met schip de Beagle, maar ook door de Britse Challenger-expeditie (1872-1876), die destijds 5000 nieuwe zeediersoorten opleverde." En een stukje verder: "Net als bij de Challenger-expeditie heeft ook de Sorcerer bij elk monster de omgevingsfactoren bepaald, zoals temperatuur, druk, chemische samenstelling van het water en lichtinval" (Heselmans 2007). Wetenschap, vooral zoals Venter die bedrijft, is ook nog sexy. Biologe Pfannkoch liet de verslaggever van Wired de vriezers zien waar alle monsters bewaard worden. "Ze nam er een bundel uit en veegde met haar vinger de dikke laag ijs van het etiket af. Naast het identificatie nummer stond erop: Panamese vrouwen zijn heet" (Shreeve 2004).

Romantiek vertroebelt biopiraterij
Beelden van zeilen over uitgestrekte zeeën, struinen over verlaten stranden en door ongetemde natuurgebieden omringen Venters expeditie. Diverse media maar vooral ook Venter zelf vergelijken zijn onderneming met de historische expedities van Darwin en Banks. Mensen worden verleid de romantische succesverhalen uit het verleden te vergelijken met de hoogmoedige plannen van Venter. Echter de illusie van vrijheid, ontdekkingstochten en sexy wetenschap wordt doorbroken door de harde realiteit van protesten van burgerorganisaties, NGO's en overheden. Het opvissen van micro-organismen uit wetenschappelijke interesse blijkt vanuit een ander perspectief opeens een grootschalige biopiraterij te zijn. "Het totale aantal genen die ze gevonden hebben is niet te bevatten," zegt een onderzoeker van de Rutgers Universiteit (Ruder 2004). Venter blijkt goed in staat te zijn in het manoeuvreren door politiek troebele vaarwateren, en lijkt daarmee eerder op de piraten uit de tijd van Darwin. Met belangrijke leiders van sommige landen valt misschien een deal te sluiten, maar andere streken moeten worden vermeden. Obscure en onder valse voorwendselen verkregen toestemmings bewijzen hebben een veelheid aan protest losgemaakt. Bijvoorbeeld "Autoriteiten in Mexico hebben geconcludeerd dat Venters verkregen toestemming niet legaal was, en dat er grootschalig publieke consultatie nodig was in Mexico" (ETCgroup 2004a en b). Daarnaast vrezen diverse landen en NGO's dat Venter veel geld gaat verdienen aan de miljoenen nieuwe genen die hij uit het water heeft gehaald, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van nieuwe brandstoffen uit micro-organismen. Verschillende landen waren nauwelijks op de hoogte van Venters plannen en moesten wetgeving rond biodiversiteit nog opstellen terwijl de Sorcerer II allang weer was verdwenen (Theriault 2004). Venter zegt geen patenten aan te vragen op de gevonden genen, maar dat kan hij wel op zelf gemaakte organismen met behulp van deze genen. Het piratenleven wekt bij aardig wat mensen nog steeds een romantisch beeld van vrijheid, sensatie en macht op. De twee recente Hollywood films "Pirates of the Carribean" wakkeren dit nog eens aan. Misschien blijft deze piratenromantiek leven door het tweeslachtige beeld van piraten: aan de ene kant plunderaars en vechtersbazen, maar aan de andere kan waren het soms vrijheidsstrijders die zich aan de onderdrukking van hun thuisland wilden ontworstelen. De vloten van Westerse landen waren echter niet heilig en plunderden er graag op los in verre landen. Deze algemene acceptatie van plundering en verrijking doet de verontrustende kanten van het piratenleven wellicht naar de achtergrond verdwijnen om plaats te maken voor beelden die de moderne westerse mens van nu meer aanspreken: individuele vrijheid, competitie en spektakel.

Is Craig Venter de nieuwe Darwin, zoals hij zelf graag gezien zou willen worden, of is hij een moderne Kapitein Haak? Beide beelden versluieren echter de realiteit, de werkelijke gang van zaken op de Sorcerer II en vooral de politieke consequenties van de expeditie. Een illustratie van Venter's visie op de protesten zegt genoeg: "Als Darwin vandaag leefde en zijn experimenten zou proberen te doen, dan zou hij geen toestemming hebben gekregen" (Nicholls 2007). Voor Venter betekent deze uitspraak kennelijk niet om eens stil te staan bij de ethische kanten van praktijken uit het verleden, maar gebruikt hij het als legitimering van zijn eigen dubieuze activiteiten. In ieder geval is het optrekken van een romantische illusie rond zijn expeditie een bruikbare strategie om de media een positiever beeld te laten schetsen dan recht doet aan de feiten.

Bronnen:
ETCgroup (2004a), "Playing god in the Galapagos" in www.etcgroup.org, issue 84 (2004a)
ETCgroup, "Rocking the boat" in www.etcgroup.org (22-7-2004b)
Fox, Maggie, "Congress urged to outlaw genetic discrimination", in Reuters 7-6-2000.
Gillis, Anna Maria, "The patent question of the year", in BioScience, Vol. 42 - 1992, No. 5, pp. 336-339.
Heselmans, Marianne, "Zwerftocht in een oceaan van soorten", in NRC Handelsblad 15-3-2007.
Nicholls, Henry, "Sorcerer II: the search for microbial diversity roils the waters," in Plos biology, vol. 5(3) 2007, pp. 380-383.
Rosenwald, Michael S., "J. Craig Venter's next little thing: the man who mapped the human genome has a new focus: using microbes to create alternative fuels", in The Washington Post 27-2-2006.
Ruder, Kate, "Exploring the Sargasso Sea", in Genome News Network 4-3-2004
Rusch, Douglas B. et al., "The Sorcerer II Global Ocean Sampling Expedition: northwest Atlantic through eastern tropical pacific", in Plos Biology, Vol. 5(3) 2007, pp. 398-431.
Salk , "Darwin's famous finches and Venter's marine microbes", in Persbericht van Salk Institute for Biological studies 13-3-2007.
Science Daily, "Darwin's Famous Finches And Venter's Marine Microbes", in Science Daily 15-3-2007
Shreeve, James, "Craig Venter's epic voyage to redefine the origin of the species", in Wired, issue 12.08 2004
Theriault, Tania, "Preventing biological piracy in Bermuda's waters," in The Royal Gazette 2004
Wadman, Meredith, "Biology's Bad Boy Is Back Craig Venter brought us the human genome. Now he aims to build a life form that will change the world", in Fortune magazine 8-3-2004

Dit artikel is eerder gepubliceerd op www.biopolitiek.nl (Werkplaats Biopolitiek)

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 426, 31 augustus 2007