Het Maatschappelijk Onverstand (011)

Religie en Dwaasheid (3)

"Strijd is de vader van alles wat bestaat èn de koning van alles wat bestaat; sommige deelnemers toont hij als onsterfelijk en anderen als sterfelijk; sommigen maakt hij slaven, anderen vrij." (1)

door Paleander

Heraclitus, de raadselachtige Griekse filosoof aan wie de bovenstaande uitspraak wordt toegeschreven, laat zich niet gemakkelijk ontraadselen. Waarom? Omdat je zijn uitspraken op velerlei manieren kunt uitleggen. Zo kun je, zoals velen gedaan hebben, deze uitspraak verkort vertalen en dan krijg je simpelweg: "oorlog is het begin van alle dingen". Als zelfstandig denkend mens vraag je je af, beschrijft Heraclitus niet eerder een tweeledig beginsel? De uiterlijke strijd als gevolg van de zucht naar macht, en de innerlijke strijd tegen het egoïsme; tegen de individuele 'wil tot macht' en 'wil tot bevrediging'? Lees je deze uitspraak namelijk tegen de achtergrond van een andere uitspraak van Heraclitus: "Ik onderzocht mijn wezen" (2), dan lijkt mij de dubbele betekenis de meest natuurlijke...
Een andere uitspraak van Heraclitus die vaak gebruikt wordt, is "karakter is lot"(3). Vooral in bepaalde modieuze stromingen van moderne spiritualiteit, astrologie en wichelarij, wordt het gebruikt als een sleutelbegrip dat veel, zo niet alles verklaart. Onontkombaar rijst weer de vraag, is het weer de vertaling die debet is aan deze uitleg? In het Griekse fragment staat er, "ethos anthropoi daimon". Nu ben ik wel geen student oud-Grieks, maar mijn basiskennis oud-Grieks is groot genoeg om zonder enige aarzeling te beweren, dat de vertaling wel erg kort door de bocht is. Überhaupt wat wij karakter noemen lijkt vaak voor een groot deel afhankelijk te zijn van psychisch-sociale en zelfs sociaal-economische factoren. Daarbij komt nog dat het menselijk karakter, de persoonlijkheid, klaarblijkelijk géén eenduidig wezen is en bij sommige mensen niet meer dan een masker voor een ambitieuze mentaliteit. U weet wel een persoonlijkheid voor elke gelegenheid, één voor thuis, één voor op het werk, op de sportclub, etc.
Wat wel duidelijk is, en misschien staan we daar gewoon niet bij stil, is het gegeven dat als we iemands karakter beschrijven, we zijn mentaliteit beschrijven; zijn of haar wijze van handelen en omgang met andere mensen. Het woord karakter, 'ethos' duidt dus vooraleerst op mentaliteit, omgangswijze. Nu, wat betekent het woord 'daimon'? Hoewel het woord 'daimon' aan de basis ligt van het hedendaagse 'duivel' of 'demon', weet iedereen die onderricht over Plato heeft gehad, dat de 'daimon' waaraan Socrates zijn wijsheid te danken had, een 'goede geest' was; en inderdaad heeft het oud-Griekse woord 'daimon' een tweeledige betekenis, namelijk: "de goede of kwade genius van een persoon" (4) Tel daarbij het gegeven dat 'anthropoi' mens betekent, en de betekenis van de uitspraak wordt meteen duidelijk: "de goede of kwade mentaliteit van ons karakter bepaalt ons mens-zijn". Maar zoals we uit het voorgaande kunnen concluderen is de kracht van onze mentaliteit ook een aanduiding voor de energie waarmee wij ons levensdoel - ten goed of ten kwade - willen verwezenlijken. 'Daimon' is dus niet alleen onze mentaliteit, maar ook de energie (5), de psychische kracht die ons voortstuwt naar het doel; alleen welk doel kiezen we?

Wie zich enigermate de goede gewoonte van zelfstandig nadenken eigen heeft gemaakt, weet, dat je onvermijdelijk je visie of overtuiging keer op keer moet bijstellen. De dagelijkse werkelijkheid, nieuwe ervaringen en een nooit aflatende kritische beschouwing nopen je daartoe. Daarom kun je zonder meer stellen, dat de waarheid omtrent een persoon of een situatie - een situatie omvat meestal meerdere personen - in principe altijd onvolledig is; of zoals een Amerikaanse ziener het eens praktisch uitdrukte: "waarheid is iets dat groeit; wat wij vandaag nog voor waar houden, is morgen nog maar een halve waarheid." (6) Deze, in principe, optimistische opvatting, staat in scherp contrast met de opvatting van Friedrich Nietzsche. Vanuit de diepte van zijn cynisme en walging voor de burgelijke- en religieuze conventie, stelde hij dat "waarheid betekent de gebruikelijke metaforen toepassen. Dit is dus om het moreel uit te drukken, de plicht om te liegen volgens een vaste conventie, om met de rest van de kudde te liegen op een manier die iedereen verenigt." (7)

Nu zijn er ontegenzeggelijk situaties waarop Nietzsches walging van de hypocrisie terecht is, maar zeer zeker kan zij niet als de maat van alle dingen worden opgevat. Cynisme is soms het begrijpelijke en onvermijdelijke gevolg van een bittere levenservaring, een lot waar sommige mensen meer dan anderen door worden getroffen. En als de mens geen zijspoor vindt naar een hernieuwde zin en betekenis van het bestaan, eindigt hij soms in het donkere dal van de misantrophie. Maar soms ontstaat misanthropie ook als gevolg van een wetenschappelijke opleiding; een zienswijze op het leven en het menselijke bewustzijn. U vraagt zich misschien af, wat moet ik mij daarbij voorstellen? Daar psyche en mentaliteit in elkaars verlengde liggen is het misschien een goed idee, een voorbeeld uit de psychologie te nemen?
Want psychologie betrekt zich immers toch op de 'psychÉ', op de ziel? Nee, niet de ziel, in veel gevallen ontkent zij dat er zoiets als een ziel bestaat. Psychologie, de wetenschap omtrent de ziel, beperkt zich dus - ik weet dat 'beperkt' enigermate tendentieus klinkt - tot het verstand, het intellect, tot de hersenen en de nog 'onbekende' factoren, waarvan sommigen denken, dat die de bron en oorzaak zijn van het mechanisme waaruit alle menselijke gedachten en emoties voortvloeien. Onbekende factoren? Mechanismen? Hoe weet je dan hoe je mensen moet behandelen en genezen? Ja, dat vroeg ik me ook af toen ik dat las. En gezien de tegenstellingen tussen de verschillende scholen en behandelingsmethoden is het in de psychologie ook niet allemaal pais en vree. Ik overdrijf?
De psychiater Claude Steiner, wiens 'EM'-therapie bij uitstek een humane indruk maakt, schildert een ontluisterend beeld van zijn opleiding tot klinisch psycholoog: "Als onderdeel van mijn opleiding moest ik leren een ijzerdraad door de ruggegraat van levende kikkers naar beneden te duwen om hun ruggemerg te vernietigen. Terwijl ik met deze afschuwelijke opdracht bezig was, hield ik mezelf voor dat ik mijn gevoelens van weerzin moest leren onderdrukken als ik een echte wetenschapper wilde worden" (8). Maar daar hield het experimenteren niet op, en dat, zoals hij zelf toegeeft, met negatieve gevolgen voor zijn emotionele leven: "Later heb ik deelgenomen aan experimenten met ratten die uitgehongerd werden om hun reactie op extreme honger te onderzoeken. Het gevolg van deze praktijken was, dat mijn eigen gevoelens en die van anderen me nog minder interesseerden. Ik moet helaaas bekennen dat ik vooral onverschillig stond ten opzichte van de gevoelens van de vrouwen in mijn leven" (9). Bij het lezen van deze passages vroeg ik mij af, welke relatie hebben kikkers en ratten met de psyche van de mens? Überhaupt, wat is de wetenschappelijke waarde van dergelijke 'experimenten' en zou je niet eerder moeten spreken van sadisme en wreedheid?
Steiner erkent dat hij het geluk gehad heeft dat een 'feministische collega' hem met deze lacune in zijn emotionele leven confronteerde en bewerkstelligde dat hij langzaam maar zeker een andere kijk èn weer gevoel kreeg voor zichzelf en de mensen om hem heen. Dit leidde er toe dat hij, als leerling van Eric Berne (10), zich vooral bezig ging houden met de emotionele kant van de menselijke psyche, en de mens niet langer als een mechanisch biologisch en psychisch drift- of wils-complex beschouwde. Of, zoals Victor Frankl het eens uitermate cynisch omschreef: "thans weten wij maar al te goed waartoe het leidt, als de mens wel wetenschap, maar niet méér dan dat bezit; van al haar zuivere wetenschappelijkheid zou de mensheid dan al spoedig nog slechts één ding overhouden: atoombommen" (11).
Een opleiding tot klinisch psycholoog is dus geen verzekering dat je psychisch evenwichtiger en harmonieuzer wordt. Je moet er zelf aan werken, maar in zekere zin geldt dat voor iedereen, alleen sommigen vluchten liever weg in een droomwereld, een sprookjeswereld. Nu heeft de wereld van sprookjes ontegenzeggelijk zijn waarde, maar naar mijn gevoel hoort zij tot het deel van de psyche dat je zou kunnen omschrijven als de onbewuste, 'ethische' impuls: het gevoel dat, wat je doet, goed of juist niet goed is, tot vreugde of leedwezen van jezelf en van anderen. Sprookjes verwijzen naar de ethische impuls, het onbewuste geweten van de mens, maar volgens Frankl moeten we juist bewust leren leven vanuit "een verantwoordelijk-zijn en weten" (12). Wie onbewust wil blijven van zijn verantwoordelijkheid vlucht in een droomwereld. Waar leidt dat naar toe? Welke vorm neemt dat aan? Herinnert u zich nog dat Frankl schreef "dat het verdrongen geloof in bijgeloof ontaardt?" (13)
U denkt misschien, hij stelt geloof en verantwoordelijk-zijn en weten op één lijn? Is daar iets mis mee? In zijn voorwoord tot een verzameling van gedachten van de Duitse Verlichtings-filosoof Wilhelm von Humboldt zegt Heinrich Weinstock: "Humanisme is het geloof aan de levensopgave van de mens zichzelf tot pure menselijkheid of humaniteit op te voeden" (14). Vervang het woord humanisme door religie en je hebt ook de kern van de religie, namelijk waarachtig mens-zijn. Nu, waartoe leidt een toename van bijgeloof in de samenleving? U wilt een voorbeeld? Hoewel Frankl al enige jaren dood is, had hij - gezien het gegeven dat we in de laatste tien jaar een heuse opkomst van een heksenbeweging hebben mogen aanschouwen - toch wel een vooruitziende blik. Heden ten dage heeft elke zichzelf respecterende stad op z'n minst één heksenwinkel. Wie enige interviews met vrouwen heeft gelezen die bloedserieus beamen dat ze een heks zijn, spreuken gebruiken, rituelen voortbrengen, mediteren op hun symbolen, en die bovendien zich beroepen op hun illustere voorgangsters die door de Kerk 'onschuldig' op de brandstapel zijn gezet, vraagt zich af: maar die heksen waren toch ontsprongen aan het brein van wrede bijgelovige mensen? Heksen waren toch meestal arme oude kruidenvrouwtjes, die zeer waarschijnlijk qua uiterlijk door moeder natuur nog eens lelijk misdeeld waren? Hebben we ons blijkbaar allemaal vergist? Waren het dus wel allemaal echte heksen, die niettemin 'onschuldig' aan de galg zijn geëindigd? (de brandstapel was namelijk gereserveerd voor ketters). Zo zie je maar weer hoe raar het leven kan lopen.

Jarenlang vertellen verlichte intellectuelen ons dat de angst voor hekserij destijds ontsproten is aan het brein van sexueel gefrusteerde Christenen; en dan ineens springen er uit alle hoeken en gaten vrouwen tevoorschijn, die in koor roepen: "wij zijn echte heksen hoor, en bedreven in de magie!" Rijst de vraag, zijn we nu verplicht de heksenprocessen, als uitdrukkingen van donker bijgeloof en een verworden maatschappij opnieuw te beoordelen? Nee, ik denk het niet. Waarom niet? Omdat er genoeg voorbeelden zijn die bewijzen, dat de oude heksenprocessen inderdaad ontsproten zijn aan de waan of de boosaardigheid van mensen. Van individuen en gemeenschappen, die een zondebok zochten voor ziekte of een epidemie, voor een ramp of een persoonlijk ongeluk. Juist de jacht op en de executie van de vermeende heksen in Europa laten niet alleen het zogenoemde zondebok patroon zien. Velen vergeten daarenboven dat "de klassieke periode van de Europese heksenvervolgingen, historisch gezien, in de vroege moderne periode valt, tussen 1450 en het begin van de 18e eeuw; zij omvat de roerige tijden van de Reformatie en de Dertig Jarige Oorlog, en heeft aan tienduizenden mensen het leven gekost" (15). Maar vaak was die heksenjacht ook zeer profijtelijk voor de heksenjagers, zoals de geschiedenis van de 17e eeuwse perfide heksenjager Matthew Hopkins laat zien (16).
De zaak rond het laatste slachtoffer van de heksenwaan in Europa, Anna Göldi, die in 1782 in het Zwitserse Kanton Glarus op beschuldiging van hekserij werd onthoofd, haalde recentelijk zelfs het algemene Duitse nieuws. Waarom? Omdat Anna Göldi met grote waarschijnlijkheid het slachtoffer van bot machtsmisbruik is geworden, en voor sommigen is dat reden genoeg om juridisch eerherstel na te streven (17).

Wie het moderne heksendom afzet tegen de geschiedenis ziet duidelijk het verschil. Wie in een samenleving leeft waarvan je niets te vrezen hebt, kan zonder gevaar coquetteren met de waan dat je een heks bent, maar er zijn genoeg plaatsen op aarde waar het stempel 'heks' nog steeds dodelijke gevolgen heeft. Ik overdrijf?
Wie weten wilt waarnaar een maatschappij afzakt als magie een sociale bepalende kracht is, hoeft maar naar Afrika te kijken. Daar zijn nog steeds landen waar meestal oude alleenstaande vrouwen, weduwen, de schuld krijgen van al het leed en ongeluk dat anderen treft! Ze worden uit de dorpsgemeenschap verstoten en omdat de dorpsgemeenschap als sociaal vangnet fungeert, betekent dat, dat wie erbuiten valt letterlijk bij niemand in het dorp meer voor hulp kan aankloppen; de verstoten vrouwen zijn ten dode opgeschreven, als ze al niet het gevaar lopen vergiftigd of vermoord te worden door familieleden van hun vermeende 'offers'. De Duitse televisie wijdde vorig jaar een uitzending aan dit thema. Hoe de Nederlandse missionaris Pater Balemans in Burkino Fasso voor deze uitgestoten vrouwen onderdak in de stad had georganiseerd, waar ze door middel van een eenvoudig handwerk nu in eigen onderhoud konden voorzien. Nu wilde het toeval dat ik die goede man van vaderlandse bodem al van zijn eenvoudige nieuwsbrieven kende, waarin hij bij tijd en wijle het schrille contrast schilderde tussen de Nederlandse samenleving en de Afrikaanse cultuur. Hij zag de dingen zoals een nadenkend mens ze ziet, niet alleen met een hele dosis mensenliefde en altruïsme, maar ook nuchter en praktisch. Hij besefte heel goed, dat je wat het resultaat is van generaties, niet in één nacht kunt veranderen. Om het probleem van de 'verstoten vrouwen' op te lossen, deed hij wat menselijk en praktisch mogelijk was, hij organiseerde onderdak en een vorm van inkomen door handenarbeid. Maar het is aan de Afrikaanse gemeenschap om op dit punt haar mentaliteit te veranderen. Want niet alleen in Burkino Fasso, maar ook in veel andere Afrikaanse landen bestaat de zondebok-cultuur verbonden aan de jacht op vermeende heksen: "zo zijn in het zuidelijk deel van het Afrikaanse continent sinds 1990 honderden mensen omgebracht als gevolg van de heksenjacht" (18). En met de komst van Afrikaanse migranten naar Europa, is ook een deel van die cultuur meegekomen, met alle negatieve aspecten van dien. Zo berichtte het Brabants Dagblad op 1 november vorig jaar over vrouwenhandel, waarbij vooral Nigeriaanse madams aan het hoofd van de criminele organisaties staan, die slachtoffers ronselen voor de prostitutie, contractueel "bezegeld met een voodooprocedure, vaak uitgevoerd door een priester". Moderne sex-slavernij en voodoo, de wereld op zijn kop, maar het kan nog erger. Erger?
In een aflevering van de BBC series 'A Year At Kew' - het bekende aboreteum Kew Gardens - zag je, hoe een plant anatomiste Scotland Yard hielp bij het oplossen van de zogenoemde 'torso moord' op een Afrikaans kind in Londen (19). "Omdat het lichaam opzettelijk van bloed was ontdaan ging men bij Scotland Yard ervan uit dat het kind als menselijk offer ritueel vermoord was". De plantenresten en pollen in de maag van het kind bleken, na onderzoek inderdaad allen afkomstig te zijn van Afrikaanse planten, waarvan bekend was dat ze in traditionele tovernarij werden gebruikt (20). Zoals de heksenjacht in Europa destijds een uitdrukking van bijgeloof, massa-hysterie en de zondebok-cultuur was, is opmerkelijk genoeg ook voodoo een uitdrukking van bijgeloof, massa-hysterie en de zondebok-cultuur, en beiden vaak met hetzelfde dodelijke resultaat voor de slachtoffers.
Dat ook onder moderne Europeanen nog veel angst en bijgeloof rondwaart, bleek 2 november 2007 in een aflevering van de BBC 'History Detectives'. Een Engelsman, die anoniem wenste te blijven, had een zogenoemde 'heksenkruik' onder zijn open haard gevonden. De BBC mocht de kruik onderzoeken maar niet openen. Na een vergelijkend en röntgenonderzoek bleek het inderdaad om een heksenkruik te gaan, gevuld met krom gebogen naalden, urine en haar. Heksenkruiken kwamen in zwang tijdens het begin van de Europese heksenmanie in de late 15e eeuw, en hadden ten doel de vloek van een heks te ontkrachten of haar te doden (21). Ja u leest het goed, in hun bijgeloof waren de mensen ervan overtuigd, dat als je de kruik ondersteboven onder de open haard begroef de heks zoveel pijn zou krijgen dat zij de vloek zou opheffen of een zeer langzame en pijnlijke dood zou sterven en de vloek idem dito. Na het onderzoek door de experts, liet de eigenaar/vinder de kruik met een religieuze ceremonie weer onder de oude open haard begraven; die gebeurtenis ontlokte aan archeoloog en BBC-presentator Neil Oliver de uitspraak: "Veilig begraven waar het thuishoort. Zodat het de taak kan volbrengen waartoe het bestemd was. Wat duidelijk maakt dat zelfs in onze 21e eeuwse geavanceerde samenleving er nog veel bijgeloof bestaat" (22).

Wat al deze vervreemdende voorbeelden duidelijk maken is het probleem, dat mensen sinds de oudheid heeft achtervolgd, namelijk: volgen we de goede of de kwade daimon, de menselijke of de onmenselijke mentaliteit. En zoals we eerder zagen, beseften ook de grondleggers van het moderne humanisme, dat 'menselijkheid' niet iets was dat zomaar kwam aangewaaid, maar iets waartoe je jezelf moest opvoeden: "humanisme is het geloof aan de levensopgave van de mens zichzelf tot pure menselijkheid of humaniteit op te voeden" (14). Als we nu tegen de achtergond van het bovenstaande, de oude religieuze verhalen over het strijden en worstelen met demonen opnieuw bekijken, dan zijn ze ineens niet meer zo vreemd en archaïsch, maar de uitdrukking van een innerlijke strijd tussen het goede en het kwade in de mens. Daarom bestreed Boeddha onder de Bodhi boom Mara, Christus de duivel in de woestijn, Boddhidharma met zijn 'gongfu' de bergdemonen, de Hopi-indianen met hun dans de onzichtbare kwade natuur-geesten, etc. Geen van dezen predikte de noodzaak van mensenoffers of bijgeloof. In de moderne tijd was het echter Nietzsche die deze regel omdraaide en stelde, dat de mens de boze daimon niet moest bestrijden maar moest verwezenlijken, pas dan werd hij een supermens, filosofisch legde hij daarmee de basis voor het totalitairisme, het fascisme van links en rechts. En omdat zijn hele persoonlijke leven in scherpe tegenspraak stond met zijn eigen filosofie, was het onvermijdelijk dat hij daaraan psychisch ten gronde ging. Zoals ook het fascisme van links en rechts, telkens als het weer verschijnt gedoemd is ten onder te gaan. Wat blijft zijn twee aspiraties die de mens verlichting beloven: het humanisme dat naar een uiterlijk verlichte mensheid streeft, en de religie die een innerlijk verlichte mensheid nastreeft. Daarom is het niet zo zeer van belang welke zijde of dat we allebei kiezen, maar of we de goede daimon, de goede mentaliteit in ons innerlijk èn in de omgang met anderen laten prevaleren. Want alleen dat bepaalt of we waarlijk mens-zijn of niet. En vreemd genoeg vallen dan ineens het zichtbare en het onzichtbare psychologische land en bos samen, bevind je je ineens niet meer in de schemer van dat onzichtbare bos. Een reis is voltooid en wat blijft is niet slechts een herinnering, maar, zoals Dickens een van zijn bekende karakters in de mond legde: "Hoe oppervlakkig mijn streven naar het onbekende op anderen ook mag zijn overgekomen, nooit of te nimmer zal ik spijt hebben, dat ik het grootste deel van twee jaar gewijd heb aan de omgang met de rijk gevarieerde schakeringen van het menselijk karakter (..) daar ik hoop dat dit mijn verstand verruimd en mijn opvattingen verdiept heeft" (23). Het was nacht, het was dag, een laatste dag...

noten:
1. frag. 19, in 'Remembering Heraclitus', by Richard Geldard, Edinburgh 2000
2. frag. 53, ibid
3. frag. 54, ibid
4. ibid pag. 85, Liddell and Scott, Greek/English dictionary
5. ibid pag. 107 vgl. Sri Aurobindo, 'daimon' as the 'divine force' in man.
6. Edgar Cayce, 'Truth is a growing thing; for what we consider true today, will be but a half-truth tomorrow.'
7. Friedrich Nietzsche in, 'On Truth and Lies in a Non-moral Sense', essays, 1873,
8-9. Dr. Claude Steiner, 'Emotioneel vaardig worden', Arbeiderspers 1998, Amsterdam
10. Eric Berne (1910 - 1970) Canadese psychiater en schepper van de zogenoemde 'transactionele analyse', voor meer info en.wikipedia.org/wiki/Eric_Berne
11-13. Victor Frankl, 'De Onbewuste God'
12. Victor Frankl, 'De Zin van het Bestaan'
14. Heinrich Weinstock in 'Wilhelm von Humboldt', 1957 Fisher Verlag
15. en.wikipedia.org/wiki/Witch-hunt
16. info over Matthew Hopkins www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A6358926
17. info over Anna Göldi www.annagoeldin.ch
18. www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml;jsessionid=NNOAKYY44PF5LQFIQMFSFFOAVCBQ0IV0?xml=/news/2003/10/17/ntors17.xml
19. www.telegraph.co.uk/news/main.jhtml?xml=/news/2004/07/26/utorso.xml
20. www.scientific-conference.net/PlantTalkingPoints/crime.php
21. www.archaeology.co.uk/index.php?option=com_content&task=view&id=40&Itemid=38
news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/lincolnshire/3437241.stm
22. Neil Oliver: "Buried safely again where it belonged. Doing the job it was supposed to do. Which shows that even in our 21th century sophisticated society there is still a lot of superstition".
23. Charles Dickens in 'Pickwick Papers': "I shall never regret having devoted the greater part of two years to mixing with different varieties and shades of human character, frivolous as my pursuit of novelty may have appeared to many. (..) - I hope to the enlargement of my mind, and the improvement of my understanding".

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 431, 11 april 2008