Het nieuwe lichaam
Her driver's license. Her credit cards. Her bank accounts. Her identity. Deleted... Van een poster van de film "The Net", een cyber-thriller uit 1995 over een computer-hacker die op een samenzwering stuit om de overheid van de VS over te nemen. De schurken wissen haar identiteit door haar Sociale-Zekerheid-gegevens, bankgegevens en andere gegevens te verwijderen en te vervangen door de identiteit van een gezochte vrouw. Op de vlucht voor politie en samenzweerders, jammert ze dat ieder van ons "een electronische schaduw heeft, die slechts zit te wachten totdat iemand ermee gaat rommelen." (1)
door Herman van Wietmarschen
De komst van de computer en de informatie technologie bracht de komst van een nieuw lichaam, het data lichaam, stelt het Critical Arts Ensemble (2). Naast een lichaam van vlees en bloed heeft ieder individu er een tweede lichaam bij gekregen, bestaande uit allerlei gegevens ofwel data. Hoewel er vóór het computertijdperk ook al vele gegevens van mensen werden bewaard, heeft de computer met haar enorme opslagcapaciteiten, structurerings- en uitwisselingsmogelijkheden de vorming van het data lichaam in een stroomversnelling gebracht. Vanaf de geboorte wordt het data lichaam voortdurend uitgebreid en zal bestaan uit: geboorte bewijs, overlijdens akte, onderwijs dossier (bv. diploma's), verzekering gegevens, belasting gegevens, communicatie gegevens (naar wie je belt of mailed en wie jouw belt of mailed), medische dossiers, reis gegevens, consumptie gegevens (betalingen met pasjes in winkels, postorder bestellingen, overschrijvingen naar allerhande organisaties), financiële gegevens (inkomsten, leningen, transacties, investeringen), strafblad en andere juridische gegevens, oneindig veel gegevens...
Een apparaat dat zeer veel informatie kan verzamelen en toevoegen aan het data lichaam is het Internet. Velen zien het Internet als een bevrijding, een manier om informatie uit te wisselen en contacten te onderhouden, sommigen zien het als de weg naar een bewustzijn dat vrij door cyberspace kan zweven, ontdaan van het lichaam van vlees en bloed. Dit bewustzijn zou in staat zijn haar eigen lichaam en omgeving naar wens vorm te geven. Of deze utopie ooit werkelijkheid zal worden is de vraag, echter in de tussentijd worden er enorme bestanden aangelegd van ieders activiteiten op het Net. Welke e-mail gebruiker heeft er nog nooit vreemde mailtjes gehad over een of andere aanbieding, of over een manier om rijk te worden of zelfs over porno-sites? In een interview op de radio met een medewerkster van internet-provider xs4all werd in het bijzonder ingegaan op de moeite die het providers kost om te voorkomen dat er vreemde mailtjes naar hun klanten worden gestuurd. Blijkbaar komt er ongewild informatie over gebruikers terecht bij bedrijven, die er handig op inspelen. Overal zwerven brokstukken van informatie van mensen die daar niet expliciet om gevraagd hebben, en zich er vaak niet van bewust zijn. Computers en netwerken hebben de omvang van het data lichaam enorm vergroot en de mogelijkheden om data te manipuleren explosief doen toenemen. Helaas hebben mensen nauwelijks de mogelijkheid te bepalen welke gegevens er van ze worden opgeslagen en wie er allemaal iets mee mag en kan doen. In tegenstelling tot de controle over het lichaam van vlees en bloed, ligt de controle van het data lichaam vrijwel geheel bij anderen. Wat gebeurt er met deze informatie? Welke invloed hebben deze data op de levens van mensen?
Invloed van het data lichaam
De invloed van het data lichaam is niet gering. Stel iemand zoekt werk en stelt zijn of haar fysieke lichaam beschikbaar voor de arbeidsmarkt. Ongeacht hoe graag een werkgever iemand wil aanstellen en ongeacht hoe graag iemand wil werken, de werkgever zal altijd vragen om een paspoort. De aanwezigheid en het beschikbaar stellen van een lichaam van vlees en bloed moet goedgekeurd worden door middel van een papiertje, een verzameling data over een persoon. Sterker nog, iemand zonder paspoort zal nauwelijks mogelijkheden hebben zijn of haar fysieke lichaam in te zetten voor arbeid, ondanks het voortdurend verkondigen dat er een tekort aan werknemers is. Het gaat nog verder. Een paspoort wordt door bureaucratische instanties gezien als het bewijs dat iemand bestaat. Zonder paspoort wordt iemand illegaal genoemd en wordt daardoor uitgesloten van humanitaire rechten. Zogenaamde illegale mensen krijgen geen onderdak, geen eten, geen medische hulp en geen enkele andere steun vanuit de overheid. Blijkbaar is de aanwezigheid van een mens in levende lijve niet voldoende reden om iemand te accepteren als een mens, de aanwezigheid van een specifiek data lichaam (in dit geval een paspoort) wel.
Een tweede voorbeeld. Iemand heeft zich jaren lang intensief met de natuur bezig gehouden, ze heeft educatieve wandelingen georganiseerd, aan natuurbeheer projecten meegewerkt en bovendien ontzettend veel gezien en gelezen. Nu kent ze een aantal docenten bij de biologiefaculteit van een universiteit vrij goed, onder andere door haar activiteiten op het gebied van de biologie. Stel nu dat die faculteit docenten zoekt en zij dat graag zou willen doen. De andere docenten kennen haar en vinden haar zeer geschikt voor de baan. Toch zal zij niet aangenomen kunnen worden op basis van haar geschiktheid voor het vak, een goede relatie met de docenten, en het feit dat ze het wil doen. De beslissende factor in deze kwestie is het hebben van de juiste diploma's. Alle persoonlijke, sociale factoren moeten wijken voor een aantal gegevens. Een laatste voorbeeld betreft een aannemer die een huis aan het bouwen is. Als ik het niet eens ben met het bouwen van dit huis, en hier iets aan wil doen, kan ik de aannemer erop aanspreken. Waarschijnlijk echter zal hij zich weinig aantrekken van wat ik ervan vind, ook al zou ik in een woning tegenover deze bouwplaats wonen. Overleg en betrokkenheid bij wat er in de buurt gebeurt is niet gewenst. Ik sta machteloos, tenzij de data in mijn voordeel spreken. Stel dat de aannemer helemaal geen bouwvergunning blijkt te hebben, dan is hij ineens in overtreding. Dus als ik op een of andere manier zou kunnen achterhalen of hij een vergunning heeft, dan zou ik deze data kunnen gebruiken. Een interessante bijkomstigheid is in dit geval de politie. Dit is een data lichaam bij uitstek. Niet het gevoel van rechtvaardigheid in een agent zelf is doorslaggevend, maar de opdrachten die hij krijgt en de wetten die hem zijn voorgeschreven. Een agent zal zich in dit voorbeeld niet afvragen of hij het erg voor mij vind dat mijn uitzicht verpest zal worden door het bouwen van een huis, maar zal handelen naar de data die ik hem kan voorschotelen. Ben ik in staat om aan te tonen dat de aannemer geen bevoegdheid heeft het huis te bouwen, dan zal de agent ervoor zorgen dat de aannemer ermee ophoudt. Bovendien is het verschil tussen die agent en mij niet zozeer een groter rechtvaardigheidsgevoel van de agent, maar een papiertje waarop staat dat de agent volgens bepaalde voorschriften mag handelen. Zo wordt elke betrokkenheid, poging tot discussie en samenwerking in de kiem gesmoord door data. Het data lichaam is iemands sociale wezen. Het vertelt de leden van bureaucratische instanties wat onze culturele identiteiten en rollen zijn. We zijn niet in staat om het data lichaam tegen te spreken. Ons vlees is niets meer dan een vervalste representatie van oorspronkelijke data.
Functie van het data lichaam
Over het algemeen is de invloed van het data lichaam niet zo goed te merken. Vooral als mensen zich zorgvuldig aan alle wetten en regels houden, en op een gangbare manier leven en werken, lijkt de grootschalige verzameling van data niet zo'n groot probleem te zijn. Echter wanneer mensen op een iets andere manier willen leven wordt het bestaan van het data lichaam pijnlijk duidelijk. Mensen die proberen werk te vinden voor geïllegaliseerde mensen merken dat papieren belangrijker zijn dan de fysieke aanwezigheid van een persoon die wil werken. Het is zelfs verboden geïllegaliseerde mensen te helpen of onderdak te bieden! Mensen die het niet pikken dat er een spoorlijn wordt aangelegd zonder dat ze daar iets over te zeggen hebben gehad, en waarvan het besluit zelfs door onjuiste rapporten en een zeer sterke lobby doorgedrukt is, kunnen geen weerstand bieden zonder justitiële maatregelen. Weer wordt betrokkenheid bij je leefomgeving niet beloond maar gestraft. Justitie zal alles in het werk stellen elk verzet te onderdrukken. Dit is het eerste doel van het data lichaam, namelijk het dienen van het repressieve apparaat. Een autoritaire overheid heeft de wens de levens van haar onderdanen volledig transparant te maken, waardoor ze makkelijker te controleren en in het gareel te houden zijn. Iedereen staat voortdurend onder toezicht door haar noodzakelijke interactie met de markt, welke informatie verschaft over de positie en het gedrag van mensen door onder andere camera's, elektronische betalingen, nummerbord registraties en mobiel telefoon gebruik. Over hoe gedetailleerd de data lichaam informatie precies is valt te speculeren. Het tweede doel van het data lichaam is commerciële bedrijven voorzien van nauwkeurige demografische informatie, waarmee ze doelgroepen kunnen samenstellen. Er kunnen strategieën bepaald worden, toegesneden op elke gewenste doelgroep om specifieke producten aan te verkopen. Sinds de westerse kapitalistische economie niet meer gebaseerd is op behoeften van mensen maar op verlangens van mensen, hebben verkopers steeds betere methoden ontwikkeld om deze verlangens naar producten te creëren. Het data lichaam geeft hen inzichten in consumptie patronen, koopkracht en lifestyle keuzen van diegenen met teveel aan inkomen. Er zijn voorbeelden te over om dit doel te illustreren. Er worden nauwkeurige marktanalyses gemaakt voordat er een nieuw product op de markt komt. Instituten als het 'Centraal Bureau voor Statistiek' houden allerlei gegevens van consumenten bij die uitermate geschikt zijn voor dergelijke analyses. Daarnaast zijn er bedrijven gespecialiseerd in marktonderzoek, hoewel mensen in dit geval wel kunnen kiezen of ze mee doen of niet. Klanten van Albert Hein kunnen bijvoorbeeld gratis een bonuskaart aanvragen. Tegenover het inleveren van naam, adres en telefoonnummer staat een schat aan kortingen. Echter dit maakt het mogelijk alle kassa-gegevens van klanten op naam in databases op te slaan en te gebruiken voor hun analyses en het ontwikkelen van verkoop beleid. Behalve analyses wordt er ontzettend veel reclame gemaakt om een product verkocht te krijgen. Het internet biedt een mogelijkheid om reclame en producten te richten aan specifieke doelgroepen. Activiteiten van mensen op internet zijn uitermate gemakkelijk te registreren en worden nauwkeurig in de gaten gehouden en gebruikt voor het verkopen van produkten. Zo bevatten duizenden gratis op internet down te loaden programma's spyware, stukjes software die allerlei gegevens van de gebruiker van het programma naar de makers ervan terugstuurt. Netscape/AOL Smart Download stuurt bijvoorbeeld volledige internet-adressen van downgeloade files, een unieke identificatie tag en het IP-adres van de computer van de gebruiker terug naar de uitgever (3). Andere spyware stuurt bijvoorbeeld terug welke cd's er op een computer worden gespeeld (4). Dit stelt bedrijven in staat databases samen te stellen van complete persoonlijke file-download geschiedenissen, gekoppeld aan de computers van deze personen. In tegenstelling tot het gedrag van lichamen van vlees en bloed is het gedrag van electronische lichamen (alle handelingen van mensen op het Internet) precies bekend, de ideale consument. Dit alles klinkt wellicht alsof er een groep bedrijven en overheden is die het data lichaam bewust bedacht en gemaakt heeft. Eerder het ontstaan van een min of meer collectief bewustzijn, gepaard met de uitoefening van macht vanuit een diversiteit aan structuren (waaronder bedrijven en overheden) heeft het data lichaam vorm en functie gegeven. Alleen al de straffen die staan op het verstoren en zelfs op de dreiging van het verstoren van data zijn niet gering. De achttienjarige Dennis Moran (New Hampshire) heeft negen maanden cel gekregen voor het kraken van websites van vier militaire bases en bovendien moet hij helpen met het schrijven van programma's voor de gevangenis (5). Voor het inbreken in websites van de Nato, USIA en de vice president Al Gore kreeg de negentienjarige Eric Burns 15 maanden gevangenisstraf (6). De maker van het Koernikova-virus kan een straf van vier jaar cel krijgen (7).
Bovendien wordt er veel moeite gedaan om cyberspace 'veilig' te krijgen. Zo moeten in Nederland alle internet providers voor half april van dit jaar verplicht apparaten geïnstalleerd hebben om justitie de mogelijkheid te geven electronische berichten af te tappen (8). In Groot-Brittannië is in het jaar 2000 de 'Terrorism Act' van kracht geworden die het mogelijk maakt ook computers hackers als "terroristen" aan te pakken (9). Gezien de straffen voor verstoring en maatregelen ter bescherming zijn data en datastromen voor bedrijven en overheden van zeer grote waarde. Voor bedrijven ligt deze waarde in de uitbreiding van mogelijkheden om doel populaties vinden voor het afzetten van hun producten. Voor overheden ligt het belang meer in de toename van mogelijkheden om mensen te controleren. Echter het data lichaam is de enige ware identiteit van mensen geworden. Data bepalen meer wat mensen mogen en kunnen doen dan wat hun lichaam van vlees en bloed zou kunnen en willen doen. Kunnen en mogen we nog leven zonder dat er allerlei gegevens over ons worden bewaard en gebruikt? Is het nog mogelijk de harde data te weerspreken met onze beperkte menselijke capaciteiten?
Herman van Wietmarschen is betrokken bij de Werkplaats Linkse Analyse Biopolitiek in Wageningen (
(1) "Escape velocity, cyberculture at the end of the century", M. Dery. Hodder and Stoughton, 1996.
(2) "Utopian promises - Net realities", Interface 3 congres in Hamburg, CAE 1995.
(3) "The anatomy of file download spyware", S. Gibson 14 juli 2000, Gibson Research Corporation
(4) "Dikwijls 'spyware' in gratis software", H. Langerak, Algemeen Dagblad 3 maart 2001.
(5) "Werkstraf voor hacker", Metro 12 maart 2001
(6) "Zyklonö Jail-bound", TechTV 23 november 1999
(7) "Verspreider virus kan vier jaar cel krijgen", Metro 15 februari 2001, ANP.
(8) "Providers in problemen door aftapverplichting", Metro 15 februari 2001, ANP.
(9) "Hackers zijn terroristen", Metro 2 maart 2001
Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 356, 11 mei 2001