z Het volgende bio-schandaal (3)

In Duitsland is de afgelopen dagen heftige beroering ontstaan over wat zij noemen het "Futtermittelskandal". Er wordt nu al gesproken over de bio-branche die "kämpft um ihre Zukunft" (1). Zo ernstig is de situatie dus.

door Wolter Seuntjens

Men heeft in verschillende producten (eieren, vlees) hoge concentraties nitrofeen gevonden. Nitrofeen is een onkruidverdelgingsmiddel dat zeer giftig is en, in hoge concentraties, zelfs kankerverwekkend. Bovendien veroorzaakt nitrofeen reeds in kleine hoeveelheden (0,3 milligram nitrofeen per kilogram lichaamsgewicht) misvormingen aan het ongeboren kind. Nitrofeen is in de Europese Unie verboden en mag sinds 1990 niet meer gebruikt worden in de Bondsrepubliek Duitsland. Gemeten zijn nu concentraties van 5,96 milligram nitrofeen per kilogram product (3). Toegestaan is slechts 0,01 milligram per kilogram: bijna het zeshonderdvoudige is aangetroffen (10). Zelfs indien deze concentraties gevonden worden in producten uit de gangbare landbouw en veeteelt dan zou dat een grof schandaal veroorzaken. Maar het schokkende is dat het nitrofeen in biologische eieren en vlees werd gevonden (4). Iedereen wil nu weten hoe deze hoge concentraties nitrofeen in de biologische producten zijn beland, maar in deze zaak is vrijwel alles nog duister. Wel is gebleken dat de eieren en het vlees door het mengvoeder van de firma CS Agri uit Oldenburg verontreinigd zijn. CS Agri is echter alleen maar een tussenschakel in de productieketen. Waar de verontreinigde granen, waarschijnlijk goed voor tenminste 550 ton verontreinigde mengvoeder, oorspronkelijk vandaan komen is niet helder. En daar zit nu juist het kernprobleem: de productieketen van de biologische handel is net zo ondoorzichtig als de productieketen van de gangbare handel. Komt dit bekend voor? In Nederland hadden we in November 2000 een vergelijkbaar schandaal met de biologische handel. Het actualiteitenprogramma nova besteedde aandacht aan drie gevallen van onterechte EKO-certificering door Skal (7). In één geval had Skal sesamzaad, waarvan aangetoond was dat het met DDT was verontreinigd, van het EKO-keurmerk voorzien. Skal ontkende echter fouten gemaakt te hebben en zei dat het nu bovendien alweer veel beter ging. Na de instelling van de gebruikelijke onderzoekscommissies (door Skal en door het ministerie van LNV) veranderde er niets wezenlijks aan de controle en certificering van biologische producten door Skal. Wat mij toen opviel was dat de (Nederlandse) media niet geïnteresseerd bleken in de oorzaken van het probleem. Zelfs NRC-Handelsblad, dat aanvankelijk twee spectaculaire berichten op de voorpagina's van twee opeenvolgende nummers plaatste, bleek niet werkelijk geïnteresseerd en liet het er bij zitten wat betreft de achtergronden van de controle- en certificeringproblematiek. Skal en het ministerie van LNV konden zo hun oude gewoontes voortzetten, met als gevolg dat een eventuele fraude met biologische producten en het EKO-keurmerk door het gebrek aan transparantie en openbaarheid bij Skal onverminderd door kan gaan. Ik vermoed dan ook dat het schandaal van 2000 het topje van de ijsberg vormt (9).

Zwartepieten
In Duitsland is ondertussen het zwartepieten begonnen. Ministers, vertegenwoordigers van Bioland en Naturland (de Duitse controle- en certificeringinstanties), individuele bio-boeren en consumentenorganisaties buitelen over elkaar heen om de schuld aan elkaar te geven (6). Renate Künast (Bündnis 90/Die Grünen), minister voor "Verbraucherschutz und Landwirtschaft" (Consumentenbescherming en Landbouw), die in haar "Agrarwende" voorstelde om minstens 10% van de landbouw biologisch te maken, is op bijna iedereen laaiend. Er is namelijk nog een tweede punt dat het vertrouwen in de bio-branche zeker niet zal doen toenemen: verschillende bedrijven en instanties waren reeds maanden op de hoogte van de kwestie en hebben toch niets gedaan om de klant en de burger te waarschuwen. Uit laboratoriumproeven door de Bundesanstalt für Fleischforschung in opdracht van Naturland was reeds in april gebleken dat de producten met nitrofeen verontreinigd waren. Toch heeft men pas meer dan een maand later het ministerie ingelicht. Minister Künast spreekt dan ook van een moedwillige poging tot verdoezeling ("mutwilligen Vertuschungsaktion") (1). Maar ook haar eigen ambtenaren hebben gefaald door relevante informatie niet door te geven. Dit laatste gaat misschien 't baantje kosten van minister Künast.

Naturland en Bioland werden uiteraard gedwongen onmiddellijk te reageren op het schandaal (8, 10). Die reacties zijn net zo hypocriet als die van Skal destijds. Naturland en Bioland kunnen niet doen alsof er niets aan de hand is. De nitrofeen is immers daadwerkelijk in producten aangetroffen. De vraag is nu hoeveel consumenten het nitrofeen hebben binnengekregen. Het lijkt me onmogelijk voor de bio-branche om te ontkennen dat de consumenten geen nitrofeen hebben gegeten. Consumenten kunnen de producten die mogelijk met nitrofeen verontreinigd zijn niet herkennen, omdat de merknamen niet bekend gemaakt worden door de overheid. Verbijsterend genoeg is er een wet die het openbaar maken van de namen van deze verontreinigde producten verbiedt. Het gevolg is dat nu dus nog veel meer biologische producten dan strikt noodzakelijk is door de consument geboycot worden. Een nieuwe wet die het openbaar maken van verontreinigde producten beter regelt, wordt vrijdag 31 mei in stemming gebracht (3). Hoe is de Nederlandse wetgeving voor een dergelijk geval?

Beterschap?
Ik ben benieuwd of en hoe in Duitsland de regelgeving, betreffende controle en certificatie van biologische producten, naar aanleiding van het huidige schandaal aangescherpt zal worden. Na het schandaal om de onterechte certificaties door Skal veranderde er in Nederland niets wezenlijks. Ik vermoed dat de Duitse burgers en consumenten het er niet zomaar bij zullen laten zitten. Ook hoop en verwacht ik dat de Duitse media kritischer zullen zijn dan de Nederlandse media in 2000. Als dat zo is dan kan een aanscherping van de controle- en certificeringpraktijk niet uitblijven. En dan zullen Nederland en Skal moeten volgen, zou je toch mogen denken. Maar het blijft afwachten.
Vooralsnog lijkt de beroering aan ons land voorbij te gaan. Behalve een paar korte berichtjes in Algemeen Dagblad, de Volkskrant, Agrarisch Dagblad en NRC-Handelsblad op 28 mei, heerst er wederom een oorverdovende stilte (11). Men denkt blijkbaar toch weer dat dit alles ons niet aangaat. Dat is echter volkomen onterecht: de hedendaagse handelsstromen zijn zodanig dat redelijkerwijs verwacht mag worden dat het met nitrofeen verontreinigde voer of eindproducten waarin nitrofeen aanwezig is ook in Nederland verhandeld worden. Maar zelfs als dat in dit specifieke geval niet gebeurd is, dan nog kan een vergelijkbaar geval zich ook in Nederland voordoen.
O ja, Skal heeft ook een persbericht doen uitgaan. Skal schrijft: "De verantwoordelijkheid van Skal in dit geheel betreft de biologische aanduiding. Om die reden heeft Skal heden nog aan de aangesloten mengvoederbedrijven en verwerkers en verhandelaars van eieren en pluimvee gevraagd of er mogelijk leveringen vanuit Duitsland zijn geweest" (5). Dat nu is andermaal schijnheilig. Iedereen weet immers, zeker sinds 2000, dat de biologische aanduiding oftewel het EKO-keurmerk nu juist slaat op een procescertificering. En dus kan een product met EKO-keurmerk gerust 6 milligram nitrofeen per kilogram bevatten, als het proces maar gecertificeerd is.

Samenvattend
Het huidige schandaal in Duitsland is een herhaling -op grotere schaal- van het Nederlandse schandaal van 2000. De lessen die hieruit geleerd moeten worden zijn helder: indien er geen transparantie en openbaarheid komt, zullen dit soort schandalen in de voedselproductie, zowel in de biologische als in de gangbare, zich vaker blijven voordoen. Wanneer er wel een betere controle- en certificeringpraktijk komt, zullen schandalen als deze weliswaar nooit voor 100% uitgebannen kunnen worden, maar wordt de kans op een dergelijke verontreiniging wel drastisch gereduceerd.

geraadpleegde bronnen
1. www.mdr.de/online/nachrichten/index_nachricht_82404@.html
2. Volkskrant 28 mei 2002
3. Algemeen Dagblad 28 mei 2002
4. Het is mogelijk dat ook nitrofeen in gangbare producten gevonden zal worden. GS Agri levert namelijk slechts 10% van haar grondstoffen aan als biologisch gecertificeerde bedrijven. De overige 90% van de grondstoffen moet nog onderzocht worden.
5. Website www.skal.nl (28 mei 2002)
6. Er is reeds gesuggereerd dat er bij dit schandaal sprake moet zijn van opzet. Volgens Bernd Luckas, een levensmiddelentechnoloog uit Jena, kan het nitrofeen alleen "na de oogst in de biologische tarwe" terechtgekomen zijn. De bedoeling zou dan zijn om de bio-branche of de specifieke productieketen te beschadigen. "Dit bio-schandaal doet een criminele opzet vermoeden", verklaarde Luckas aan het nieuwsbureau Deutsche Presse Agentur (TAZ, 27 mei 2002). Ook Thomas Dosch, voorzitter van Bioland, en Gerald Herrmann, voorzitter van Naturland, suggereren sabotage. Voor sabotage zijn voldoende motieven aan te voeren: de 'Agrarwende' van minister Künast heeft vele vijanden, zoals de CDU en de CSU waarin veel vertegenwoordigers van de gangbare landbouw en veeteelt vertegenwoordigd zijn. Maar zelfs indien er sprake van sabotage zou zijn, dan nog blijft over het feit dat er zelfs na maanden nog geen helderheid bestaat over de productieketen. Met andere woorden, sabotage of 'normale' fraude, beide tonen het falen van de huidige controle- en certificeringpraktijk aan. Bovendien blijft dan staan dat de bio-branche de zaak in de doofpot heeft proberen te stoppen, of, in ieder geval, wel buitengewoon laat aan de bel getrokken heeft.
7. Kleintje Muurkrant 358 (www.stelling.nl/kleintje/358/Skal1.htm en www.stelling.nl/kleintje/358/Skal2.htm en Kleintje Muurkrant 361 www.stelling.nl/kleintje/361/Skal.htm
8. www.naturland.de/frame_defs/frame_nitrofen2.html
9. Ondertussen hadden we in november 2001 nog een schandaaltje over biologische eieren, die met dioxine waren verontreinigd. Daar hebben we in de Nederlandse pers of van Skal verder nooit meer iets van vernomen. Zie de Volkskrant, 17 november 2001.
10. www.bioland.de/presse/pm/020523.htm
11. Vandaag, 30 mei lijkt er toch iets meer beweging in te komen: de Volkskrant en Trouw publiceren beide een artikeltje, naar aanleiding van een inbeslagname van mogelijk verontreinigde eieren door de Keuringsdienst van Waren, over het nitrofeen-schandaal. Trouw kopt "Voedselschandaal waaiert uit". Ook het NOS Journaal besteedt ruim aandacht aan het zich uitbreidende schandaal. Maar gelukkig weet De Telegraaf al met zekerheid te melden "Nederland ontsnapt aan kippenvoer met nitrofen".

(dit artikel is geschreven op 30 mei 2002)

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 368, 7 juni 2002