z Het volgende bio-schandaal (4)

Het artikel "Het volgende bio-schandaal" verschenen in het vorige Kleintje Muurkrant werd geschreven op 30 mei. Sinds 30 mei is er veel gebeurd.

door Wolter Seuntjens

Op 11 juni werd bekend gemaakt dat de Europese Commissie geen algemeen verkoopverbod voor Duitse bio-producten zal opleggen. De Commissie zou niet te spreken zijn geweest over de tegenstrijdige informatie die ze kreeg van de Duitse overheden ("wegen der widersprüchlichen Informationen über mögliche Nitrofen-Quellen") en over de omvang van het schandaal. Maar, naar nu blijkt vindt de Commissie dat de door de Duitse overheid getroffen maatregelen voldoende zijn. Dat is niet onbegrijpelijk: bij een algemeen verkoopverbod zou de complete Duitse bio-branche in elkaar storten en dat zou zelfs de Commissie te ver gaan.
Maar de Duitse overheid maakte tevens bekend dat ook in de gangbare productieketen nitrofeen is aangetroffen. Er werden onmiddellijk 500 landbouwbedrijven "gesperrt". Dat de schade nu nog beperkt zal blijven tot de 540 miljoen Euro, zoals eerder geschat werd, lijkt daarom onwaarschijnlijk. Zal de Europese Commissie alsnog met een algemeen verkoopverbod voor zowel biologische als voor gangbare producten komen? In dat geval zal de uiteindelijke schade op een veelvoud van dat bedrag uitkomen. Hoe dan ook, de Duitse en de Europese belastingbetalers zullen indirect de rekening gepresenteerd krijgen.

Omvang
Hoewel misschien begrijpelijk, merkwaardig is de argumentatie van de Commissie om af te zien van een algemeen verkoopverbod voor biologische producten toch wel want de afgelopen weken hebben we het een en ander aan verwarring en paniek in de Duitse gelederen mogen beleven. Volgens minister Künast was de oorsprong van de verontreiniging gevonden: in Malchin (Mecklenburg-Vorpommern) was het graan opgeslagen in een loods die in DDR-tijden gebruikt was voor de opslag van herbiciden. In de loods zouden resten van de herbiciden, waaronder het nitrofeen, de granen verontreinigd hebben. Vreemd is dan wel dat de verontreiniging zó sterk was, zeker als we weten dat Bernd Walte, de verhuurder van de loods, in een interview met het tijdschrift "Super-Illu" vertelde dat de loods in 1995 voor 300.000 DM van herbiciden gezuiverd zou zijn. Walte stelde bovendien onomwonden dat alle gebruikers van de loods sinds 1990 op de hoogte waren van de voormalige functie van de loods.
Ondertussen is bovendien gebleken dat er veel meer bio-producten met nitrofeen verontreinigd zijn, en dat er al veel langer, tenminste 1 jaar, nitrofeen in bio-producten terechtgekomen is. Het zal echter lastig worden om vast te stellen hoe lang al producten met nitrofeen verontreinigd zijn geweest: ze zijn namelijk reeds geconsumeerd. Ook in Nederland, België en Denemarken zijn verontreinigde producten aangetroffen.

Verwarring
Minister Künast kreeg het met vrijwel iedereen aan de stok. Vooral met enkele andere overheidsdienaren, zoals bijvoorbeeld met Till Backhaus (minister voor landbouw van de bondsstaat Mecklenburg-Vorpommern), die openlijk stelden dat er een tweede of zelfs meerdere verontreinigingsbronnen aanwezig zouden moeten zijn. Backhaus is ondertussen blijkbaar op zijn dwaling teruggekomen. Het lijkt er alleszins op dat de Duitse regering een actieve politiek van 'damage-control' uitvoert.

Waarheid?
Hoe onwaarschijnlijk ook, het ziet ernaar uit dat dit de definitieve versie van de Duitse overheid zal zijn: de bron van de verontreiniging is de vieze vloer van een loods waar bio-granen werden opgeslagen.
Wat zegt dit alles over de praktijk van controle en certificatie? De controle en certificatie van bio-producten stelt helemaal niets voor. Het feit dat het zó lang duurde om de bron van de verontreiniging - zelfs als we ervan uitgaan dat het officiële verhaal waar is - aan te wijzen, duidt op een volledig ondoorzichtige administratie. Veel erger is nog dat allerlei bedrijven en organisaties (Naturland) maandenlang op de hoogte waren van de verontreiniging zonder dit aan de overheid en de consument te melden. Uwe Bartels, minister voor Landbouw in Niedersachsen, sprak in dit verband van een "Kartell des Schweigens" en minister Künast sprak van een "Verschwiegenheitsphilosophie" waarin de belangen van de consument ondergeschikt worden gemaakt aan het belang van de producenten en vermarkters.
De Duitse media zullen er de komende weken nog wel over schrijven. De Nederlandse media hebben het wederom lelijk laten afweten. Het lijkt wel of men hier denkt dat het de Nederlandse consument niet aangaat. Daarbij hebben enkele Nederlandse bio-consumenten de afgelopen maanden toch wel wat nitrofeen binnen gekregen. Dat is erg genoeg maar de achterliggende oorzaken van het schandaal - de fraudegevoelige controle- en certificeringpraktijk - kunnen al helemaal niet op aandacht van de Nederlandse media rekenen.

Vrome woorden
Wat moet er gebeuren om een soortgelijke grootschalige verontreiniging toekomstig te voorkomen? De controle- en certificatiepraktijk van bio-producten (en uiteraard óók die van gangbare producten) moet aangescherpt worden. Een zeer belangrijk onderdeel daarvan is het verplichten van de productieketen tot meer transparantie en openbaarheid. Die openbaarheid, die een belangrijke preventieve werking heeft, is nu wel héél ver te zoeken. In dit schandaal werd dat nog eens extra onderstreept door het feit dat de merknamen van de verontreinigde producten wettelijk niet openbaar gemaakt mochten worden (een "Verbraucherzentrale" in Hamburg deed dat overigens toch op haar website). De situatie in Nederland is al niet anders: de producent is goed beschermd maar de consument tast in het duister over de nitrofeen-kip die hij eventueel nog in de diepvries heeft. Maar ook moet er in de bio-branche veel meer productcontrole plaatsvinden in plaats van een eenzijdige procescontrole (of 'systeemcontrole') zoals nu het geval is.
Naar aanleiding van het nitrofeen-schandaal publiceerde 'Platform-Biologica' een persbericht waarin het volgende te lezen staat: "Platform Biologica zal naar aanleiding van deze affaire met het biologisch bedrijfsleven en de controleorganisatie Skal nagaan in hoeverre er naast de systeemcontrole volgens de normen van de EU-Verordening wordt geproduceerd en verwerkt, intensiever op eindproducten (veevoeder en voedsel) moet worden gecontroleerd om de aanwezigheid van ongewenste stoffen door fraude of vanuit milieuvervuiling op te sporen. Ook zal Platform Biologica de controle op eindproducten in overleg met LNV op Europees niveau aankaarten".
Nadat in 2000 een vergelijkbaar bio-schandaal in Nederland speelde (zie Kleintje 358 en 361), hebben we niets over dergelijke voorstellen van 'Platform Biologica' gehoord. Destijds werden enkele cosmetische veranderingen aangebracht in de controle- en certificeringpraktijk van biologische producten. Ik vraag me daarom af of Platform Biologica, Skal en het ministerie van LNV nu dan wel serieuze verbeteringen zullen aanbrengen. Misschien dat er vanuit Duitsland druk uitgeoefend zal worden om de Europese regelgeving aan te scherpen. Maar net als in Nederland zijn er ook in Duitsland zeer sterke gevestigde belangen. Die belanghebbenden zijn maar moeizaam te winnen voor serieuze controle en voor meer transparantie en openbaarheid.

Nawoord
In het radioprogramma "Vroege Vogels" (Radio 1, zondag 23 juni, 08.45 uur) interviewde Ivo de Wijs Bert van Ruitenbeek, directeur van 'Platform Biologica'. Van Ruitenbeek zei, naar aanleiding van een opmerking over het nitrofeen-schandaal, dat het in ieder geval geen bio-schandaal is en dat door de "transparantie" alles zo snel aan het licht gekomen is. Dat is een gotspe. Het feit dat er nitrofeen in biologische producten is aangetroffen maakt het per definitie een bio-schandaal. Het legt immers juist daarmee de zwakte van de huidige controle- en certificeringpraktijk bloot. Ik denk daarom dat heel veel Duitse consumenten van biologische producten het Van Ruitenbeek niet na zullen zeggen. En dan de "transparantie" waar Van Ruitenbeek zo hoog van opgeeft: is het niet juist ook 'Naturland', een Duitse instantie voor controle en certificering vergelijkbaar met de Nederlandse 'Skal', die de zaak zo lang "onder de pet" heeft gehouden? Van Ruitenbeek meent uit te mogen gaan van de onwetendheid van de Nederlandse luisteraar en consument. Dat heeft heel lang zo gewerkt. Hoe lang nog? Ivo de Wijs vroeg nog even of er misschien wel eens gangbare producten als biologische producten verkocht worden. Van Ruitenbeek had hierover niet zoveel te melden. Dat is jammer want hij had wellicht kunnen reageren op het allernieuwste bio-schandaal. Gemotiveerd door het nitrofeen-schandaal publiceert Der Spiegel (maandag 24 juni 2002) een reportage van de rechtzaak tegen Hans-Ernst Bastian, een handelaar die 29.000 ton (!) gangbare granen verkocht als graan uit "kontrolliert ökologischem Anbau". Hij leverde in heel Europa. Dus de kans is niet klein dat ook in Nederland warme biologische broodjes met het graan van Bastian gebakken zijn. De pure winst voor Bastian van alleen deze handel wordt geschat op 5 miljoen DM. Saillant detail is dat Bastian ooit in het schaduwkabinet van Franz Schönhuber, de extreem-rechtse Republikaner, als minister voor Landbouw plaats zou nemen. Deze affaire staat niet op zichzelf. Enkele jaren geleden was er een vergelijkbaar schandaal in Frankrijk met gangbare granen die als biologische graan werden verkocht. Het is daarom allerminst verwonderlijk dat de rechercheurs melden dat dit geval aantoont hoe makkelijk fraudeurs misbruik maken van de gaten in het controle-systeem. En het laat ook zien, iets waarvoor de deskundigen reeds lange tijd waarschuwen, dat de snel groeiende vraag naar biologische producten de eerlijke producenten overweldigt en hoe fraudeurs vervolgens te hulp schieten ("Der Fall zeigt, wie leicht Betrüger, so die Ermittler, "Lücken im Kontrollsystem" des Bio-Handels ausnutzen können. Und er zeigt vor allem, wovon Experten schon länger warnen: dass der Run auf Bio-Produkte ehrliche Erzeuger überfordert und Abzocker in die Bresche springen")

Het wil maar niet tot de Nederlandse consumenten doordringen dat er iets structureel mis is met de controle- en certificering van biologische producten. Dat is ook niet verwonderlijk wanneer journalisten zich telkens weer zand in de ogen laten strooien door belanghebbenden als Bert van Ruitenbeek.
De alternatieve consument wil bedrogen worden en dus wordt hij massaal bedrogen met 'biologische' producten die niet biologisch zijn, met 'groene' stroom, met 'duurzaam' hout, met 'duurzame' beleggingsfondsen, etcetera.

(op de internet-pagina's van 't Kleintje zal een uitgebreidere en eventueel actuelere versie van dit artikel verschijnen met uitgebreide bronnenlijst)

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 369, 12 juli 2002