Skip to main content
  • Archivaris
  • 326

Vrije markt of socialisme?

Crisis in Rusland

Crisis in Rusland. De rijken worden rijker, de armen armer. Het Russische nieuws in Nederland gemangeld tussen de Duitse verkiezingen, Kosovo en Clinton's libido. Een reportage uit het land van inflatie, mafia en arbeidersstrijd...

door InSUdok

De banken zijn gesloten. Er zijn geen dollars en ook geen roebels. 's Ochtends zijn ook de winkels dicht. Alles moet weer worden omgeprijsd volgens de nieuwste koers. Bij de banken en wisselkantoren hangen groepjes mensen rond die hun steeds minder waard wordende roebels willen omzetten in dollars. Ze wachten uren tevergeefs. In de winkels is geen suiker meer te koop en ook de lucifers en shampoo zijn op. Dan maar zoveel mogelijk kopen van wat er wel is, zodat mensen met de meest vreemde collecties levensmiddelen naar buiten gaan...

Vrije markt
Het is nu bijna tien jaar geleden dat het Sovjet-blok instortte en de toenmalige Amerikaanse president George Bush een 'nieuwe wereldorde' aankondigde die zou zijn gebaseerd op het vrije marktkapitalisme. Want, in tegenstelling tot het 'socialisme' is de vrije markt een systeem dat werkt, verklaarde Bush triomfantelijk.
In Rusland werd getracht het door Bush geadoreerde vrije marktsysteem in te voeren, maar de chaos is nu groter dan ooit. Een heel klein deel van de bevolking, voornamelijk vroegere hoge partijfunctionarissen, is rijker dan zij ooit onder het oude systeem had kunnen worden. Waar de topfunctionarissen van het militair-industrieel complex ooit exclusief toegang hadden tot westerse consumptiegoederen en luxe partijdatsja's, nu behoren de managers van de geprivatiseerde bedrijven tot de rijken der aarde. Ex-premier Viktor Tsjernomyrdin is nog steeds hoofd van Gazprom, een van de grootste industriegroepen ter wereld met een waarde van zo'n 40 miljard dollar. Anatoli Tsjubais, behorend tot de top van het Kremlin, is hoofd van Lukoil, de Russische oliemaatschappij met een jaarlijkse omzet van 8 miljard dollar. Boris Berezovsky bezit een olie- en persconcern dat zo'n 3 miljard dollar waard is. En hier praten we dan over de machtigsten in Rusland, die hun concerns leiden als privékoninkrijkjes en hun belangen voor de economie gebruiken als middel om hun politieke invloed te handhaven en omgekeerd. Maar gezamenlijk hebben deze concerns een schuld van honderden miljoenen roebels aan de staatskas vanwege onbetaalde belastingen.
Voor deze Russische nouveau-riches, de leiders van de grote concerns, de financiers die handelen op de internationale valuta- en kapitaalmarkten, de mafia die betrokken is bij alles wat met profiteren te maken heeft werkt de vrije markt in Rusland wel degelijk.

In sommige dichtbevolkte woonwijken maken troepen verwilderde honden de straten onveilig. Magere scharminkels, vaak ziek en gewond door de vele gevechten tussen de honden onderling, houden zich op bij winkels en op markten om aan wat eten te komen. De huisdieren werden het eerste slachtoffer van de nieuwste Russische crisis. Was het enkele jaren geleden nog modieus om een hond of kat te nemen, nu wordt er het eerst bespaard op voedsel voor deze huisdieren en zij worden zonder pardon op straat gezet zodat het aantal verwilderde honden en katten snel toeneemt.

Terugvechten
De Russische samenleving vertoont intussen hetzelfde beeld als het kapitalisme elders ter wereld: de rijken worden rijker, terwijl (volgens officiële gegevens) één op de vijf inwoners minder verdient dan het bestaansminimum. Maar de officiële cijfers zijn, zoals ook elders ter wereld, sterk geflatteerd en de werkelijke situatie is vele malen schrijnender. Honderdduizenden werknemers, van leraren en artsen tot mijnwerkers, krijgen soms maandenlang, in enkele delen van Rusland zelfs jarenlang, geen salarissen uitbetaald en moeten maar zien hoe ze overleven. In kazernes van het eens zo trotse Sovjetleger krijgen dienstplichtigen nu per dag twee dunne boterhammetjes en wat waterige soep. Het staatspensioen is vrijwel waardeloos en het aantal oude mensen dat bedelt op de trottoirs of in metrogangen van de steden neemt met de dag toe. Veel werknemers van bedrijven krijgen hun salaris 'in natura' uitbetaald en proberen dan op straat de produkten, - zeeppoeder, horloges, plastic emmers, theepotten - te ruilen voor iets eetbaars of te verkopen. Hier zien we dat de vrije markteconomie absoluut niet werkt.
Het zijn deze feiten die de Russische werknemers ertoe nopen om terug te vechten. Groot is de ontevredenheid over de eens zo populaire Jeltsin, die nu minder dan 1 procent van de stemmen zou halen. Alom wordt geklaagd over de mafia, en als mafiabonzen worden Tsjernomyrdin, Tsjubais en Berezovsky aangewezen die zich hebben verrijkt over de ruggen van het Russische volk en hun kapitalen opstapelen op Zwitserse bankrekeningen. Ondanks de politieke verwarring en demoralisatie onder de meeste Russen leiden hun wanhopige materiële omstandigheden ertoe dat zij worden gedwongen tot een voortzetting van de klassenstrijd. De heersende klasse mag dan beweren dat het socialisme dood is, maar de realiteit van de kapitalistische crisis zorgt voor een heropleving van de strijd tussen de klassen. In sommige bedrijven gaan werknemers over tot hongerstakingen, in delen van het land blokkeren arbeiders spoorlijnen en vitale wegen of bezetten hun bedrijven zodat er geen produkten meer aan- of afgevoerd kunnen worden. Deze stakingen en protesten vormen geen onderdeel van een offensieve strijd, maar een strijd ter verdediging van de rechten van de werknemers en de strijd voor overleving, zoals alle strijd tegenwoordig in de centra van het kapitalisme. De Russen voeren hun verdedigingsstrijd tot het bittere einde. Wat in mei jongstleden begon als een serie stakingen en protesten tegen de achterstallige betaling van lonen, mondde later uit in het uitroepen van de staat van beleg in delen van het land toen woedende mijnwerkers de spoorlijnen blokkeerden.

Op 9 september levert 1 dollar 9 roebel op. Op 15 september is dat al 14 roebel en op 21 september 17,5 roebel. Voor het eerst sinds jaren kan er op straat weer zwart gewisseld worden, omdat iedereen de steeds minder waard wordende roebels kwijt wil. Vanaf 15 september is het openbaar vervoer 100% duurder geworden en de prijzen in de winkels stijgen talloze procenten. Veel winkeliers gooien er nog wat procenten extra bovenop, om zo te kunnen profiteren van de roebelcrisis. In sommige delen van het land stellen de lokale leiders maxima aan de prijsstijgingen, maar gecontroleerd wordt er nergens.

Zoethoudertje
De Russische regering voelt zich niet verantwoordelijk voor de niet betaalde lonen, vooral niet in de geprivatiseerde sectoren, zoals de mijnbouw. Maar de protesten konden door Jeltsin niet meer worden genegeerd en hij gelastte de vorige premier Kirienko om een oplossing voor het probleem te vinden dat in de miljarden dollars loopt. Kirienko slaagde er niet in en onder zijn regering namen de protesten in hevigheid toe. De nieuwe premier, Primakov, ziet zich voor hetzelfde probleem geplaatst. Het nieuwe hoofd van de Centrale Bank, Gerashenko, laat al roebels bijdrukken, maar de inflatie die dat veroorzaakt maakt dat van de achterstallige lonen nog een schijntje overblijft. Totnutoe heeft Jeltsin de IMF-gelden kunnen gebruiken als zoethoudertje om de langlopende salariscrisis onder controle te houden. Maar nu heeft het IMF de betalingen opgeschort in afwachting van concrete bewijzen dat de regering 'op verantwoorde wijze' het nationale kapitaal beheert, zodat Rusland voor het internationale kapitaal interessant blijft. Dus werd 15% op de staatsuitgaven bezuinigd en begonnen met een krachtige belastinginningscampagne bij de twintig grootste bedrijven die een gezamenlijke schuld van 5 miljard roebel (ruim 800 miljoen dollar) hebben. Het Russische verzoek aan het IMF voor een extra lening van 10-15 miljard dollar voor 'stabilisatie' is voorlopig afgewezen, vooral omdat het IMF door de aanhoudende crisis in Azië vrijwel zonder fondsen zit.
Daardoor wordt Rusland gedwongen te lenen van internationale commerciële banken. Met een reeds bestaande buitenlandse schuld van 140 miljard dollar zal de crisis zich alleen maar verdiepen en zitten volgende generaties Russen nog diep in de schulden voor 'de zegeningen van de vrije markteconomie'.

Socialisme
Zoals overal ter wereld ontbreekt het ook de Russische werknemers aan een capabele organisatie om leiding te geven aan het groeiende verzet. Sommigen scharen zich achter Zjuganov's 'communistische' partij vanuit de gedachte dat er een oplossing gevonden kan worden binnen het systeem door het afzetten van Jeltsin en verkiezingen voor een nieuwe regering. Maar de partij van Zjuganov heeft de werknemers niets te bieden. De 'communisten' willen slechts het Russische kapitaal beheren, al hebben ze geen idee hoe. De Russische werknemers zullen eerst hun politieke desillusies moeten overwinnen en het idee van zich afzetten dat er binnen de nationale economie een oplossing mogelijk zou zijn. Op 7 oktober werd door de 'communisten' en vakbonden opgeroepen tot een landelijk protest. In Moskou werden duizenden manschappen van ordetroepen achter de hand gehouden, maar later werd toegegeven door de organiserende comités dat 'de opkomst aanzienlijk lager was dan verwacht'. De mijnwerkers in Kemerovo hebben geleerd dat zelfstandige strijd kan lonen. Deze ervaringen zijn van groot belang voor de rest van het land. Uit de politieke verwarring en chaos die volgde op de implosie van de Sovjet-Unie, waar 'reëel bestaand socialisme' synoniem was voor armoede en repressie, ontstaan nu politieke elementen die niet alleen erkennen dat de Sovjet-Unie niet socialistisch was, maar dat de strijd voor een einde aan de loonslavernij moet worden voortgezet. Sinds enkele jaren worden er pogingen gedaan tot een bundeling van deze politieke elementen te komen. Dat heeft al geleid tot het organiseren van een aantal conferenties, maar het wachten is op de volgende stappen. Alleen de verhevigde klassenstrijd tegen de nieuwe machthebbers en oude bureaucraten in Rusland zal de crisis beëindigen en het ideaal van het wérkelijke socialisme dichter bij kunnen brengen.

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 326, 30 oktober 1998