De Alfred Heinekenprijs voor Paul Ehrlich

'Kanker is de ongecontroleerde vermenigvuldiging van cellen; de bevolkingsexplosie is de ongecontroleerde vermenigvuldiging van mensen. Alleen de symptomen van kanker behandelen is in eerste instantie prettig voor het slachtoffer, maar uiteindelijk sterft hij - vaak op een verschrikkelijke wijze. Eenzelfde lot wacht een wereld die alleen de symptomen van de bevolkingsexplosie bestrijdt. We moeten onze inspanningen niet langer richten op de behandeling van de symptomen, maar op het wegsnijden van de kanker. De operatie vraagt vele ogenschijnlijk wrede en kille beslissingen. De pijn kan intens zijn. Maar de ziekte is zover voortgeschreden dat alleen een radicale operatie de patient nog kan redden.'

door Jelle van Buren

Professor Paul R. Ehrlich , aan wiens pen deze vergelijking is ontsproten, is geen man die terugschrikt voor boute uitspraken. Zijn boekje 'The Population Bomb', dat in 1968 verscheen, sloeg als een bom in bij de publieke opinie. In dat boek schetst Ehrlich een pikzwarte toekomst voor de planeet aarde, waar de overbevolking tot een serie rampen leidt die de
zeven plagen uit het Oude Testament doet verbleken tot onschuldige pesterijtjes. Het boek wordt gezien als één van de werken die ten grondslag liggen aan het werk van de Club van Rome, die in de jaren zeventig een wereldwijde alarmfase voor het bedreigde milieu afkondigde. Ehrlich, van huis uit bioloog, en tot dan toe zijn wetenschappelijke leven wijdend aan de bestudering van vlinderpopulaties (zijn werken over de co-evolutie van vlinder-plantrelaties zijn nog steeds verplichte kost voor biologie-studenten), werd tot zijn opvattingen over de bevolkingsexplosie geïnspireerd tijdens een taxi-ritje dat het echtpaar Ehrlich in Delhi maakte. 'Overal mensen' schreef Ehrlich, 'rondhangend, discussiërend, schreeuwend, hun handen door de taxi-raampjes graaiend, bedelend, poepend en piesend op straat. Mensen, mensen, mensen, mensen, overal alleen maar mensen.' Sindsdien heeft Ehrlich een niet aflatende kruistocht gevoerd tegen de gevaren van overbevolking. Vooral de effecten op het milieu hebben zijn zorg, waardoor Ehrlich de reputatie van geharnast milieuactivist kreeg. Het heeft de geleerde geen windeieren gelegd. De functies die hij vervuld heeft, en de vele onderscheidingen en prijzen die hij in de wacht heeft gesleept, vullen met gemak een paar pagina's.

een kwart miljoen
Donderdag 24 september jl kon Ehrlich een volgende onderscheiding aan zijn lange staat van dienst toevoegen. Die dag ontving hij in de Beurs van Berlage uit de handen van Z.K.H. prins Claus de uiterst prestigieuze Dr. A.H. Heinekenprijs voor de milieuwetenschappen, hem toegekend door de al net zo prestigieuze Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen. De prijs, die naast prestige ook uit tweehonderdvijftigduizend gulden bestaat, wordt hem toegekend vanwege 'de unieke en erudiete wijze waarop hij al dertig jaar lang zijn wetenschappelijke inzichten over de milieuproblematiek uitdraagt aan politiek en samenleving.'
Voor het eerst sinds de instelling van de Heinekenprijs in 1963 is de toekenning op protest gestuit. Een groep wetenschappers, grotendeels verbonden aan het Institute for Social Studies in Den Haag, heeft per brief de beslissing van de Akademie veroordeeld. Inmiddels is hun protestbrief onderschreven door een bont scala aan wetenschappers over de hele wereld. Ze beschuldigen de Akademie ervan niet te hebben begrepen wat de werkelijke aard en het belang van Ehrlichs werk is, en wat de dubieuze en ernstige politieke en ethische implicaties ervan zijn.
Eric B. Ross, een van de initiatiefnemers van het protest, las het persbericht waarin de Akademie de wereld kond deed van haar besluit met stijgende verbazing. Ross volgt, samen met andere wetenschappers, al jarenlang nauwgezet de handel en wandel van Ehrlich. De Akademie roemt de manier waarop Ehrlich steeds zijn inzichten uit het fundamentele biologische onderzoek heeft terugggekoppeld naar zijn opvattingen over de milieuproblematiek. Ook wordt Ehrlich geprezen om zijn 'consistente en correct wetenschappelijk onderbouwde gedachtengoed.' 'Zijn verdiensten op het gebied van vlinderpopulaties stel ik niet ter discussie', zegt Ross. 'Had hij het daar nu maar bij gelaten, denk ik wel eens.' Ehrlich is volgens Ross een zuiver voorbeeld van een biologische reductionist. Modellen en bevindingen uit biologisch onderzoek worden met een grote stap uitvergroot naar de samenleving. 'We zijn allemaal aan dezelfde wetten onderworpen', schreef de geleerde eens. 'De evolutie en ecologie van vlinders en mensen zijn hetzelfde.' Ross verhaalt over een beroemd filmpje waarmee Ehrlich zijn denkbeelden kracht bijzet. Daarin worden fruitvliegjes en een mandje voedsel in een container geplaatst. De fruitvliegjes vermenigvuldigen zich, het voedsel raakt op en de vliegjes gaan dood. 'Dat beeld vergroot hij uit naar de wereldbevolking' zegt Ross. 'De enorm gecompliceerde relaties tussen bevolking, armoede, ontwikkeling, voedsel en milieu worden heel simplistisch gereduceerd tot een probleem: er zijn teveel mensen. Samenlevingen zijn enorm complex, die kun je niet vanuit een simpel biologisch model verklaren. Omdat alle mensen uit moleculen bestaan, kun je een samenleving toch ook niet verklaren met de kennis die wetenschappers inmiddels over moleculen hebben? Ik vindt het schokkend dat de Akademie hem hiervoor looft.' Ehrlich heeft geen oog voor historische en onderliggende factoren, vindt Ross. Hij somt een rijtje zaken op die volgens hem veel belangrijker zijn om iets zinnigs te kunnen zeggen over armoede en ontwikkeling. De politieke en economische machtsverhoudingen in de wereld, het beleid van instellingen als de Wereldbank en het IMF, de invloed van globalisering, de concentratie van de voedselproduktie en natuurlijke bronnen in steeds minder handen, of de ontwikkelingen in de landbouw. Ross: 'Armoede is het resultaat van een groot aantal structurele factoren. Het hebben van veel kinderen is een pure overlevingsstrategie. Dat komt voort uit armoede en het gebrek aan andere levensperspectieven. Ehrlich draait het precies om: volgens hem ontstaat armoede doordat er teveel kinderen zijn.'

bevolkingspolitiek
Professor Ehrlich is veelvuldig de ivoren torens van de wetenschap afgedaald om in de politieke arena zijn zaak te bepleitten. Daarbij nam hij vaak controversiële standpunten in. Ross vreest dat die standpunten aan legitimiteit winnen door de toekenning van de wetenschapsprijs. In de Population Bomb pleitte Ehrlich voor de oprichting van een staatsorgaan met de macht om 'welke maatregelen dan ook te nemen' die nodig zijn om tot een redelijk bevolkingsaantal te komen. 'We moeten controle krijgen over de bevolkingsgroei' schreef Ehrlich. 'Hopelijk door een verandering van onze waarden, maar desnoods met dwang als vrijwillige methoden falen.' In Amerika wilde hij dat nog wel aan het prijsmechanisme overlaten. Hoge belastingen op luiers en andere babyspullen, lagere belastingen voor echtparen die het bij één kind hielden (de professor is zelf de trotse vader van een dochter) en premies op sterilisaties vond hij adequate middelen. Een ideetje van enkele collega's, om stiekem anti-conceptiemiddelen aan voedselprodukten toe te voegen, wees hij van de hand. Niet omdat hij het een tikkelje te wild vond, maar het was technisch niet haalbaar, dacht Ehrlich. Voor Derde Wereldlanden stond hij meer rigide oplossingen voor. Hij ondersteunde voorstellen om de voedselhulp aan de Derde Wereld stop te zetten. Laat de wal het schip maar keren, vond Ehrlich. Hij was pleitbezorger van het koppelen van voedsel- en andere hulp aan geboortebeperkingsprogramma's - een standpunt dat niet veel later officieel Amerikaans beleid werd. Ehrlich is groot aanhanger van de bevolkingspolitiek van China. Hij bepleitte een vergelijkbare politiek voor India, waar ouders gedwongen zouden moeten worden tot sterilisatie na hun derde kind. 'Dwang? Misschien is het dat wel, maar wel voor een goede zaak' zei Ehrlich, gevraagd naar de Amerikaanse betrokkenheid bij de sterilisatiecampagnes in India.
Als we zelf niet ingrijpen dan doet de natuur het wel, is het aambeeld waar Ehrlich bij voorkeur op hamert. 'Misoogsten als gevolg van het broeikaseffect kunnen de vroegtijdige dood veroorzaken van ruim een miljard mensen in de komende decennia en de aids-epidemie kan wel honderden miljoenen slachtoffers eisen. Samen zou dat een hard 'bevolkingsbeperkingsprogramma' zijn van de natuur gezien de weigering van de mensheid om er een vriendelijker programma voor in de plaats te stellen' schreef Ehrlich in The Population Explosion, een van zijn recente werken. Eric Ross noemt het typerend voor het denken van Ehrlich. 'Keer op keer laat hij de ruiters van de Apocalyps opdraven. Hij voorspelt de ergste rampen voor de mensheid als we niet ingrijpen. En daarbij ziet hij maar één wezenlijke oorzaak van alle ellende op de wereld, of het nu over armoede of milieuvernietiging gaat: overbevolking. Door steeds te tamboureren op de hel en verdoemenis die we over ons afroepen, staat hij een rationele, inhoudelijke discussie in de weg.' Ehrlich's wetenschappelijke werk heeft een duidelijke politieke agenda, vindt Ross. Wetenschap en politiek lopen bij Ehrlich zo door elkaar heen, dat het onmogelijk is het los van elkaar te zien. De afgelopen jaren heeft Ehrlich zijn naam verbonden aan de anti-migratielobby in Amerika. Hij is een van de oprichters van Zero Population Growth, een organisatie die meent dat Amerika overbevolkt is. De organisatie trekt een kaarsrechte lijn van overbevolking naar een cocktail van sociale problemen zoals tienerzwangerschappen, armoede, honger, dakloosheid en criminaliteit. Vooral het hogere geboortecijfer onder de migrantengemeenschappen ervaart de organisatie als een ernstige bedreiging voor mens en milieu.

vertrouwelijk juryrapport
De Californians for Population Stabilization, waarvan Ehrlich protagonist is, propageert een beleid van bevolkingscontrole en immigratiestop. We hebben noch de macht, noch het morele overwicht om andere landen tot geboortecontrole te dwingen, stelt de organisatie met enige spijt vast. 'Maar we kunnen wel weigeren het bevolkingsoverschot van die landen op te nemen; het is ons goed recht migratie te verbieden.'
De Koninklijke Nederlandse Akademie voor de Wetenschappen kan het politieke karakter van Ehrlich's wetenschappelijke werk nauwelijks ontgaan zijn. Sterker nog, het lijkt juist één van de redenen waarom Ehrlich de dr. A.H. Heinekenprijs ten deel is gevallen. In het vertrouwelijke juryrapport is niet op een superlatief meer of minder gekeken. 'Professor Paul Ehrlich is genomineerd voor de unieke en erudiete wijze waarop hij zijn wetenschappelijke inzichten betreffende de oorzaken en gevolgen van de milieucrisis heeft uitgedragen naar de politiek en samenleving teneinde daarmee het politieke debat op gang te brengen en op gang te houden (...) Ehrlich heeft zich ook uitputtend beziggehouden met het suggereren van oplossingen, zich daarbij rekenschap gevend van de sociale, politieke en economische barrieres die dergelijke oplossingen in de weg staan (...) Steeds heeft hij zich bekwaam gekeerd tegen de pseudo-wetenschappelijke argumentatie van belangengroepen in de samenleving die zich verzetten tegen een constructieve aanpak van de problemen (...) De combinatie van pleitbezorger en wetenschapper maken hem uniek (...) De prijs moet worden beschouwd als erkenning voor een man die zowel een uitstekend ecoloog is als een visionaire wetenschapper.'
De voorzitter van de jury, toxicoloog prof. Dr. J.H. Koeman, verbonden aan de Landbouwuniversiteit van Wageningen, vindt dat de critici wel erg selectief uit het werk van Ehrlich putten. 'Ik denk dat ik beter op de hoogte ben van zijn hele oeuvre. Dat kun je niet afdoen met een paar sweeping statements. Ik sluit niet uit dat hij wel eens uitspraken heeft gedaan die dit soort reacties uitlokken. Hij zal ook wel eens dingen hebben beweerd waarbij ook ik mijn wenkbrauwen frons. Maar in het geheel genomen heeft hij de essenties van het milieudebat naar boven gehaald. Dat is het belang van zijn werk.'
Koeman vindt dat Ehrlich juist wel oog heeft voor de complexiteit van de problematiek. Ehrlich hamert op de noodzaak de consumptie in de rijke landen terug te dringen, bepleit een forse verhoging van de ontwikkelingshulp, hekelt de hypocrisie van de rijke landen en erkent dat er een radicale herverdeling van welvaart nodig is om de arme landen een toekomst te bieden. Koeman vindt dat Ehrlich daarbij juist eerlijk toegeeft dat dat ook in ons eigen belang is: een eerlijke verdeling van welvaart is nodig om te voorkomen dat de mensheid door zijn talrijkheid, en de absolute economische fiasco's die daarmee gepaard gaan de vitale ecosystemen vernietigen. Koeman ondersteunt het gewicht dat Ehrlich aan het bevolkingsaantal toekent. Hij citeert met instemming de professor. 'De hoogste prioriteit van de beschaving moet zijn de druk op de vitale ecosystemen te verlagen. We moeten zoeken naar een duurzaam en redelijk bevolkingsaantal. Dat vraagt een humane reductie van de bevolking, door wereldwijd het geboortecijfer onder het sterftecijfer te krijgen. Het is belangrijk om in te zien dat het precaire onderwerp bevolkingspolitiek niet vermeden kan worden. Want wat je zaak ook is, het is een verloren zaak als de mensheid haar bevolkingsprobleem niet oplost.' 'Ik ben dat absoluut met hem eens' zegt Koeman. 'Dat is een essentie. Nederland is totaal hypocriet. Wij leven bij de gratie van een gebied dat tien keer zo groot is als Nederland, waar we goedkope grondstoffen vandaan halen. Er zijn nog steeds mensen die beweren dat Nederland niet vol is. Nou, dat klopt alleen zolang wij erin slagen om voedsel, grondstoffen en energie van elders te betrekken. Als die landen dat op een gegeven moment weigeren, dan zijn wij in een klap ook een ontwikkelingsland hoor.' Koeman erkent dat Ehrlich strikte immigratiebeperkingen bepleit. 'Maar U zult zien, wij zullen binnenkort ook barrieres opwerpen, als er 50.000 migranten komen. Dat zijn korte termijnmaatregelen, die voorkomen hadden kunnen worden als we 25 jaar geleden begonnen waren substantieel te investeren in een duurzame wereld. Ehrlich zegt er ook eerlijk bij, dat welvaartsverdeling in ons eigen belang is, willen we voorkomen dat al die mensen op ons afkomen. En dat zijn dan nog alleen de relatief welgestelden, die zo'n reis kunnen betalen.' Koeman vindt dat de critici een selectief en daardoor verwrongen en badinerend beeld van de wetenschapper neerzetten. Ehrlich is geen simpele biologisch reductionist. Maar die vergelijking tussen vlinders en mensen heeft Ehrlich toch gemaakt? 'Maar dat is ook zonder meer waar' zegt Koeman. 'Wat betreft onze ecologische behoeften en verzorging zijn mens en dier volledig gelijk. Wij moeten ook voldoen aan de natuurwetten, hoe vervelend dat ook is. Wij leven op een wijze alsof de natuur ons gehoorzaamt, nou, dat is echt niet zo hoor. De natuur trekt zich er niets van of we vlinders of mensen zijn, we worden op dezelfde manier bejegend.'

Hij is het niet eens met de critici, maar toch is Koeman blij met de aandacht. Het debat moet dringend gevoerd worden, vindt hij. 'Dat is ook het leuke van deze prijs. Er kleeft natuurlijk een beetje de geur van het establishment aan. Maar draai het eens om. Ehrlich wordt ook gezien als een bedreiging van dat establishment, met zijn mededeling dat wij ook maar beesten zijn die aan de randvoorwaarden van de natuur moeten voldoen. Mensen die breeduit, spitsvondig en nauwkeurig deze problemen aan de kaak weten te stellen, en daarmee ook de publiciteit weten te halen, nou, daar is echt behoefte aan hoor. We moeten als mensheid echt de handen in elkaar slaan, daar ben ik heilig van overtuigd, en daar zijn solidariteit en gelijkheid essentieel in. Ehrlich vindt dat ook. En naar hem wordt geluisterd.' Volgens Eric B. Ross heeft Ehrlich zijn betoog in de loop der jaren wel wat gemoderniseerd. 'Het felle polemische is er vanaf. Hij erkent inmiddels ronduit dat er ook andere factoren een rol spelen. Dat doet hij ook in het migratiedebat. Hij geeft bijvoorbeeld toe dat Mexico is leeggeplunderd en dat het Amerikaanse bedrijfsleven daar flink heeft huisgehouden. Hij veroordeelt dat ook en zegt te begrijpen dat het de reden is waarom zoveel Mexicanen een bestaan in de Verenigde Staten zoeken. Maar, zegt Ehrlich vervolgens, t