Willem Charles Jean Marie van Lanschot alias "Bib" is dood. Als we de verhalen mogen geloven een eersteklas verzetsman tijdens de Tweede Wereldoorlog. Om die reden was hij na de oorlog dan ook verheven tot Ridder in de Militaire Willemsorde en was hij drager van het verzetsherdenkingskruis. Net als bijvoorbeeld twee andere verzetshelden uit zijn vriendenkring prins Bernhard en Hans Teengs Gerritsen. Wat was dat eigenlijk voor verzet?
Moeilijk na te trekken. Bankierstelg Bib zou behoord hebben tot de Inlichtingendienst van de OD (ID/OD). Een groepering, waarvan een belangrijk gedeelte in eerste instantie van het idee uitging dat Berlijn wel bereid zou zijn tot een separate vrede met Nederland en daarna zijn troepen zou terugtrekken. De OD zou zich dan tijdelijk van de macht meester maken tot koningin Wilhelmina of liever nog prins Bernhard de leiding weer op zich zou nemen van een vernieuwd Nederland. Dit om te voorkomen dat links de gelegenheid te baat zou nemen om een revolutie in ons land te ontketenen. Een van de figuren die zich in het eerste oorlogsjaar in samenspraak met de Nederlandse regering in Londen voor die separate vrede inzette was KLM-direkteur Albert Plesman. Diens rechterhand was Hans Teengs Gerritsen. Zoals we nu weten kwam van hun poging niets terecht en duurde de oorlog wat langer dan voorzien. Plesman werd in mei 1941 gearresteerd. Aanleiding was de geslaagde vlucht van een aantal OD-ers op 5 en 6 mei. Beide keren met een vliegtuig. Een van deze Engelandvaarders was een vriend van Bib: Jonkheer J.J.G. Beeleaerts van Blokland. Die zond Bib in de zomer van dat jaar Wiek Schrage, een Nederlandse inlichtingenagent uit Londen, op zijn dak. Net toen hij verdorie een potje stond te golfen. Bib zou toen al een tijdje deel hebben uitgemaakt van de ID/OD, dat zich op het verzamelen en doorsturen van militair inlichtingenmateriaal had geworpen na het vredes-echec van Plesman. Zijn belangrijkste bron van informatie was een oude kennis: E.J.L.J.M. Feldhaus van Ham. Een jonge, zogenaamde Rijksduitser die in 1940 was opgeroepen om dienst te doen in de Wehrmacht. Volgende keer meer daarover.

Feldhaus van Ham had Leidse rechtenstudent Bib van Lanschot kort voordat hij werd ingedeeld bij het Hermann Goering-regiment leren kennen op de golfbaan "De Pan" in Zeist. Dezelfde golfbaan die decennia later het toneel zou worden van onderhandelingen tussen Bib's prinselijke vriend en vertegenwoordigers van Lockheed over een paar rotcenten.
In het jaar dat volgde leverde Feldhaus van Ham in Leiden alle ditjes en datjes af die hem als Wehrmachtsoldaat ter ore kwamen of ter hand werden gesteld. En bij een enkele schaarse gelegenheid een inlichtingenpareltje. Want Bib had een verbinding met Londen via het ID/OD-netwerk. In het late najaar van 1941 hoorde Feldhaus van Ham dat hij zou worden overgeplaatst naar het front in Noord-Afrika. Daar kon hij niet vrolijk van worden en hij overwoog om onder te duiken of naar Engeland uit te wijken. Over dat laatste pleegde hij ten langen leste overleg met zijn verzetsvriend Van Lanschot. Feldhaus van Ham tegenover de Parlementaire Enqutecommissie Regeringsbeleid 1940-1945: "Op zes januari 1942 ben ik in Leiden geweest. Dat was onze laatste bespreking op de kamer van Bib, waar hij later is gearresteerd en waar wij de afspraken hebben gemaakt. Wat zouden wij doen? Zou ik op de fiets gaan (richting Belgi‘ en verder, red.) of naar de golf (in Noordwijk, red.) zodat ik met een vleigtuig mee kon. Bib zei: je kunt twee of drie dagen langer op de golf blijven, maar ik weet het niet. De vliegtuigen zijn nogal bezet."
De vliegtuigen zijn nogal bezet? Werd hier tijdens een verhoor van de Enqutecommissie gesuggereerd dat op de golf buiten Noordwijk af en toe stiekempjes vliegtuigen landden van de overkant? En zo ja, zaten de leden van de commissie op de dag van dat verhoor op 16 september 1949 soms hardop te snurken en vroegen ze daarom niks? Meer over deze verrassende uitspraken in de volgende bijdrage.

Al jaren geleden vroegen wij Feldhaus van Ham in hoeverre wij zijn uitspraken over geheime landingen van vliegtuigjes op de Noordwijkse golf serieus moesten nemen.
Feldhaus: "Het was mijn laatste verlof voor ik naar Noord-Afrika zou worden gezonden. Tijdens een kerstdiner op de golf met zo'n 18 man hebben we het er nog over gehad wat mij te doen stond. Die geheime vluchten waren in de zomer van 1940 al aan de orde. Ik had dat gehoord van Kalkoen, een bestuurder van de golf uit Utrecht. Later, begin januari, heb ik daarover nog eens ernstig van gedachten gewisseld met Bib. Hij had mij verteld dat er vanuit Engeland op Holland werd gevlogen om mensen af te zetten en op te halen. Maar onregelmatig. Daarom hebben we toen besloten dat ik gewoon met de Duitse troepen mee zou gaan naar Noord-Afrika en daar zou overlopen naar de Engelsen zodra de gelegenheid zich voordeed. Als ik dan de namen van Bib, Beelaerts van Blokland en Piet Smit zou noemen, konden de Engelsen die checken en dan zou ik meteen naar Engeland worden overgebracht".
Aldus geschiedde, zij het dat de drie namen geen equivalent bleken te zijn voor "Sesam open u". Via een omslachtige route via Canada en allerlei Britse interneringskampen kwam Feldhaus van Ham pas ruim een jaar na zijn overgave op vrije voeten. Hij keerde met de Irene Brigade in Nederland terug.
Wij vroegen ook Bib van Lanschot indertijd naar de betrouwbaarheid van Feldhaus van Ham's verklaring inzake het vliegverkeer van en naar Engeland tegenover de Enqutecommissie. Als een echte vriend verklaarde Bib dat Feldhaus van Ham niet geheel bij zinnen uit de oorlog tevoorschijn was gekomen. Toch waren wij zo vrij om nog even verder te speuren. Niet alleen omdat Feldhaus van Ham op ons een zeer pientere indruk maakte maar vooral ook omdat met name WO II-goeroe Lou de Jong ons altijd heeft voorgehouden dat Nederland niet geschikt was om in het geheim vliegtuigjes te laten landen, zoals dat in Frankrijk de hele oorlog wel was gebeurd.

De vraag was of de geallieerden inderdaad de golfterreinen in Nederland hadden gebruikt om in het geheim agenten af te zetten en op te halen. Kon het? Bij de Haarlemse oud-golfbestuurder Van Hengel gooiden wij jaren geleden al eens een visje uit over deze materie.
Van Hengel: "In het begin van de oorlog hadden wij 18 golfbanen. De Duitsers hadden toen nog het idee dat ze Engeland zouden veroveren. Dus was er geen noodzaak om een verdedigingslinie te bouwen. In 1942 veranderde dat en bouwden ze de Antlantikwall. Daar lagen de golfterreinen van Zandvoort, Noordwijk, Den Haag en Domburg in. Er werden bunkers op gebouwd en het gras werd er afgehaald voor camouflage. Op de andere golfbanen werden palen neergezet om te voorkomen dat geallieerde vliegtuigen daarop konden landen".
KM: Voor die tijd was dat dus wel mogelijk.
Van Hengel: "Laat ik u dit zeggen: het was een ree‘le mogelijkheid".
KM: Is het ook gebeurd?
Van Hengel: "Daar laat ik mij niet over uit".
Het gelijk van Feldhaus van Ham is daarmee nog niet aangetoond, maar er zijn meer tekenen die erop wijzen dat er zeker in de eerste jaren van WO II dit soort geheim vliegverkeer heeft plaatsgevonden tussen Engeland en Nederland in de aanloop naar het beruchte Englandspiel. En niet alleen via golfterreinen. Wij komen hierop terug.

De Leidse medische student Hans Hers kwam voor de oorlog al in aanraking met de Britse geheime dienst. Tijdens een party van zijn zweefvliegclub op Ypenburg maakte hij kennis met ene Cumberlidge. Een Engelse spion met een eigen geheime radioverbinding met Londen. Na de Duitse inval onderhield Hers via diezelfde verbinding contact met de overkant en was tijdens de eerste maanden van de oorlog getuige van drie operaties waarbij Engelse agenten werden opgehaald met een watervliegtuig, dat met gedempte motoren neerstreek in het Hollands Diep. Vlieger was de latere Nederlandse schout bij nacht Schaper, die halfweg oktober 1940 ook een poging deed om de eerste Nederlandse geheim agent Lodo van Hamel op te halen van het Friese Tjeukemeer. Die poging mislukte en Van Hamel en Hers werden gearresteerd. Schaper werd in die periode door de Engelsen ingezet bij dit soort operaties, omdat zij zelf toen het landen bij nacht zonder landingslichten nog niet onder de knie hadden. Niet lang daarna vormden zij zelf hun zogenaamde maanlichteskaders, die niet meer gebruikmaakten van watervliegtuigen maar van Lysanders. Lichte toestellen die een niet al te lange landingsbaan nodig hadden. Zoals bijvoorbeeld op golf- of zweefvliegterreinen. Faciliteiten die Noordwijk beide bezat. Wordt vervolgd.

In de Tweede Kamer ligt een dik boek. Elke nieuwe dag wordt een bladzijde omgeslagen. Het is het Gedenkboek Oranjehotel, de naam die de Scheveningse gevangenis tijdens de oorlog kreeg. Het bevat de namen van de mannen en vrouwen die wegens hun verzet tegen de Duitse overheersing korte of lange tijd in die onheilspellende behuizing hebben doorgebracht. Op pagina 134 staat de naam van Klaas Cornelis den Dikken uit Katwijk. Geboren op 31/10/1919 in Bodegraven. In de tekst die volgt wordt vermeld dat Den Dikken in 1940/1941 per vliegtuig heen en weer is geweest naar Londen. In de tijd erna kreeg hij bezoek van de beruchte Nederlandse infiltrant Antonius van der Waals. Net als talloze andere verzetsstrijders na hem geloofde Den Dikken de verhalen van de zich als "Brits agent" presenterende verrader en werd in september 1941 door de Duitsers opgepakt. Bij zijn arrestatie was hij in het bezit van plattegronden van Nederlandse vliegvelden en havens en inlichtingen over Duitse legerhoofdkwartieren en troepenconcentraties. Pas in april 1942 kwam hij in het Oranjehotel terecht. Via de gevangenis in Utrecht belandde hij uiteindelijk in het concentratiekamp Neuengamme waar hij begin 1943 overleed. Merkwaardig toch, dat de naam van deze Katwijkse jongen nergens in de offici‘le verslaglegging van het Nederlands verzet in WO II wordt genoemd. Zelfs niet in de verhalen rond Van der Waals. Terwijl Den Dikken toch zeer aktief was binnen een voornamelijk uit Leidse studenten bestaande verzetsgroep die militaire inlichtingen verzamelde voor de geallieerden en zonder enige twijfel contacten onderhield met de ID/OD van toenmalig Leids rechtenstudent Bib van Lanschot. De man die in januari 1942 tegen zijn vriend zei dat de vliegtuigen naar Engeland nogal vol zaten. Had het wegpoetsen van Den Dikken's groep misschien iets te maken met Den Dikken's ravissante verloofde, die eveneens deel uitmaakte van de verzetsgroep en in diezelfde periode net als Bib in Leiden rechten studeerde? Meer daarover in de volgende aflevering.

De verloofde van de in september 1941 door de Gestapo gearresteerde Klaas den Dikken was Helene ten Cate Brouwer. Een maand nadat haar geliefde achter de tralies verdween werd ook zij door de Duitsers in de kraag gevat. Zij kreeg pas landelijke bekendheid in de jaren zestig toen de voormalige Britse contraspionage-expert Oreste Pinto in zijn boek Spycatcher een ernstig bijgekleurd hoofdstuk aan haar "case" wijdde, dat gedramatiseerd op de Nederlandse televisie dreigde te worden vertoond. Via de rechter wist zij die uitzending te voorkomen. Helene was voor haar verzetswerk ter dood veroordeeld, maar die straf werd op 21 april 1942 omgezet in een langdurige gevangenisstraf. Zij werd overgebracht naar een minder vrolijk onderkomen in Krefeld, maar werd in december ontslagen en ter beschikking gesteld van de Sicherheitspolizei in Nederland. Daar stond zij vier maanden onder toezicht van Kriminalrat Schreieder en diens chef Wilhelm Harster, die beiden hoofdrollen vertolkten in het beruchte Englandspiel. Volgens sommigen een spel dat de Duitse inlichtingendiensten en de Britse SIS niet tegen maar met elkaar speelden om het harde, meest linkse verzet uit te roeien. Helene leek een goede kandidaat om in die tragedie een gastrol te vervullen. Zij werd in februari 1943 naar de spionnenopleiding in het Haagse Zorgvlied gezonden. In oktober van dat jaar kreeg zij als eerste standplaats Rome toegewezen, waar ook Harster van tijd tot tijd zijn opwachting maakte na zijn overplaatsing naar Italië in de zomer van dat jaar. De SD-chef was daar betrokken bij geheime onderhandelingen over een separate vrede in het westen met SIS-agenten en de Amerikaanse vertegenwoordiger in Zwitserland, Allen Dulles. Toen in juni 1944 Italië officieel de oorlogspijp aan Maarten gaf, werd Helene door haar Duitse opdrachtgevers in Rome achtergelaten als stay-behind agent. Of ze in die functie van groot nut is geweest, is in nevelen gehuld. Na de oorlog bleef zij in ieder geval onbestraft. Harster kreeg als een van de hoofdverantwoordelijken voor de uitroeiing van het verzet in Nederland 12 jaar voor zijn mik, waarvan hij er acht uitzat! Een jaar na zijn vrijlating werd hij benoemd tot Oberregierungsrat in Beieren mede dankzij een aanbevelingsbrief van prins Bernhard en andere hooggeplaatsten in Nederland, waaronder bonzen uit het voormalig verzet. Bib? Heel goed mogelijk.