Gapende hoogten van klatergoud!

Kent u Enron nog, dat Amerikaanse bedrijf dat erin slaagde om zijn boeken zo te manipuleren dat er geweldige winsten werden geboekt (en grote tantièmes uiteraard)? Hun techniek was simpel: hou de risico's (en de verliezen daarop) buiten de boeken.

door Lienk H. Kamel

Dus terwijl het bedrijf er financieel uitstekend leek voor te staan, was het eigenlijk al lang failliet. Zelfs toen bij de top bekend was welke kant het op zou gaan, werden medewerkers nog gestimuleerd (zeg maar: geprest) om hun gespaarde pensioengelden om te zetten in Enron aandelen. Tja, na het debâcle in 2001 was Enron weg en de ingelegde pensioenpremies ook. De aanstaande gepensioneerden werden met één pennestreek veroordeeld tot het Amerikaanse sociale stelsel. Zeg maar de kartonnen doos op straat en 'wij zullen voor je bidden' als solidariteit.
Na dit Enron debâcle kwamen er 'strengere regels' voor het beursgenoteerde bedrijfsleven in de VS om te voorkomen dat zoiets zich opnieuw zou voordoen. Het werd verboden om bedrijfsrisico's weg te stoppen in zogenaamde off-balance-sheet vehicles. Zeg maar: buiten de boeken. Ja ja, nooit meer doen hoor jongens! Alleen voor de banken werd de nieuwe regel wat soepeler uitgelegd. Nu, na de ineenstorting van de huizen en hypotheekmarkt in de VS, worden de gevolgen van dit flexibel definiëren publiek. Overigens, nogal wat economen en bankiers noemen dit soort 'vehicles' geen wrakken, integendeel: financiële innovaties. Je wentelt immers het financiële risico op anderen af en casseert een premie. Een soort piramide verkoop.
Eigenlijk is dit een zelfde soort benadering als bij het op één hoop gooien van risico hypotheken in een fonds en dit fonds op de beurs brengen. Ook dat was een financiële innovatie, risico van deze langlopende -sub prime- leningen lag niet meer bij de bank, maar bij investeerders - onder andere bij een aantal Europese pensioenfondsen. Als aan twee condities wordt voldaan loopt dat allemaal geweldig. Zolang de beurs stijgt en mits men de onderliggende waarde van zo'n deelname kent. Juist daar wrong zich de schoen. Die waarde werd vastgesteld door gespecialiseerde bedrijven, zoals Moody's. Deze bedrijven zijn op hun beurt weer afhankelijk van een goede relatie met de afgevende banken. Alleen Moody's al bij voorbeeld was in 2006 voor 40 procent van zijn omzet afhankelijk van deze producten. Voordat er weer een nieuwe deelname op de markt gebracht werd kwam het beide partijen goed uit de eerdere 'gezond' te verklaren. Met andere woorden: deze zogenaamde onafhankelijke instituten zijn met handen en voeten (eh, lees: tantièmes en aandelenopties) verbonden aan stijgende marktprijzen.
Dat er hier sprake is van een belangenconflict is duidelijk, evenzeer is duidelijk dat het belang van de stijgende omzet dus zwaarder woog dan elk ander belang. De gevolgen laten zich raden.

En voor alle duidelijkheid: de kladderadatsch met de subprime hypotheken is nog maar het topje van een hypotheken ijsberg, want het betreft hier met name de wanbetalers uit 2005, die uit 2006 komen volgend jaar -2008- pas aan de beurt. Tja, het duurt even voordat de gedwongen verkoop begint. De termijn van lagere rente bij zo'n hypotheek ligt tussen de twee en vier jaren - dus met de gestegen rente van de afgelopen jaren zal het aantal wanbetalers nog wel flink toenemen. Om het feest nog geweldiger te maken: ook bij zogenaamde 'prime' hypotheken (met minder risico) lijken zich gedwongen verkopen aan te dienen.
Sommige analisten verwachten dan ook dat het echte dal in de hypothekenmarkt pas in 2011 of 2012 wordt bereikt. De Amerikaanse onderminister van Financiën, Robert Steel, verwacht dat een kleine 2.000.000 Amerikaanse families met een zogenaamde 'sub-prime' hypotheek de komende tijd hun huis zullen verliezen. Zal er wel vraag naar fors wat kartonnen dozen ontstaan. Ondertussen daalt de waarde van het onroerend goed in een groot aantal staten.

Vorige maand kwam in de publiciteit dat Merrill Lynch het derde kwartaal met een verlies afsloot. Zij moesten zo'n 7,8 miljard dollar afschrijven op hun posities in de zogenaamde super senior subprime sector (volgens Moody's boven AAA, oftewel: zeer veilig!); begin oktober jl. sprak men bij Merrill Lynch nog over een af te schrijven bedrag van 4,4 miljard. Met andere woorden: deze tegenvaller steeg in drie weken tijd met 3,5 miljard. Dat gaat snel! Maar niet snel genoeg, want analisten voorspellen inmiddels een te verwachten komend verlies van pakweg 4 miljard. Dat komt omdat Merrill Lynch aangaf dat zij zich, wat de waarde van hun resterende posities, betrof baseerden op 'kwantitatieve analyse'; zeg maar: het betere giswerk. Dat belooft niet veel goeds voor het bedrijf op de langere termijn.
De hypotheekverstrekker Countrywide kwam met berichten dat er nu ook problemen opdoemen in de prime hypotheken markt, maar - is het bericht - dat gaat pas volgend jaar (2008) echt spelen. Countrywide is optimistisch, want eventuele tekorten worden gedekt door de verzekeraar is de mededeling. Tja, tenzij zo'n verzekeraar het niet kan ophoesten, dan is het einde oefening. Ondertussen verloor het bedrijf 1,2 miljard in het afgelopen kwartaal; maar de prijs van het aandeel steeg enorm. Vertrouwen in de toekomst blijkbaar; of hopen op de kracht van positief denken zullen we maar zeggen.
En wat die verzekeraars betreft, die hebben zo hun eigen problemen. Ambac Financial (kredietverzekeraar) schreef zo'n 743.000.000 dollar af op zijn derivaatverzekeringen en sloot het kwartaal af met een verlies van pakweg 361.000.000. Het eerste verlies in het bestaan van het bedrijf. MBIA, een andere kredietverzekeraar, schreef 352.000.000 dollar af en sloot dit kwartaal met een verlies van slechts 36.600.000 dollar. Lijkt allemaal nog wel mee te vallen, ware het niet dat beide bedrijven in totaal voor 1.900.000.000 (1,9 miljard) aan verzekeringen op die door economen zo geroemde innovatieve producten hebben afgesloten.
Dus nog een tijdje positief denken lijkt wel noodzakelijk, want eigenlijk is de hele handel in financiële derivaten en innovaties één groot kaartenhuis. De waarde ervan lijkt vooral binnen het bedrijf zelf te worden vastgesteld en nu er geen markt meer voor is loopt de lucht uit de bel.

Maar we zijn er nog niet, ook de Amerikaanse Citigroup heeft wat problemen met die financiële innovaties. In het bijzonder met de SIV's (structural investment vehicles) en met ABCP Conduits (Asset Backed Commercial Paper), daar zit zo'n kleine 160.000.000.000 dollars van deze bank in. Maar, in hun financiële rapportages zal je slechts in een voetnoot terugvinden dat de bank per juni jongstleden 77 miljard in SIV had zitten (in de term van een bank heet dat heel mooi dat zij: 'liquidity facilities' verschaffen. Een paar maanden later zitten we in de eerste fase van een nieuwe crisis en wat blijkt: het gaat niet meer om 77 maar om 160 miljard. Of dat cijfer klopt? Wie zal het weten? Beter gezegd: wie wil het weten, want eind juni was het totaal aan bezittingen van Citi Group 65,5 miljard. Aardig hè, 65,5 miljard aan bezittingen op de balans en pakweg 160 miljard geïnvesteerd in luchtbellen, pardon in waardepapieren waarvan de echte marktwaarde onbekend is. Als je daar 50 procent op moet afschrijven dan kost je dat 80 miljard en dan ben je weg als bank.
Niet voor niks dat de Citi group groot voorstander is van het instellen van een sector breed fonds om de tekorten te dekken. En daarmee zijn we aan het einde van de zwarte-pieten-dans: want uiteraard zullen de uiteindelijke kosten niet verhaald worden op de aandeelhouders, de bankiers, de tussenpersonen. Maar op de centrale banken - dus lees - de belastingbetalers. Dus wat gebeurt er ondertussen, men probeert heftig om de 'waarde' van SIV's op een optimistische manier te herberekenen door uit te gaan van wat de waarde ervan is over een groot aantal jaren. Eigenlijk komt dit neer op 'laten we de recessie nog even uitstellen', want als we nu de echte waarde gaan hanteren dan sluiten zoals gezegd een groot aantal financiële instellingen de deuren en zijn de poppen pas echt aan het dansen. Maar in het Mekka van de juridische procedures kan er nog een kinkje in de kabel komen met dit afwentelen op belastingbetalers nu en in de toekomst. Want de eerste geluiden om dit te voorkomen haalden zelfs de Wall Street Journal. De logica is dat partijen als huiseigenaren, de eigenaren van de desbetreffende 'waarde' papieren en de belastingbetaler eigenlijk een derde partij zijn, slachtoffer van collusie tussen de tussenpersonen (firma's op Wall street) en de uitgevende partij. Waarom zou die derde partij moeten betalen? Dit muisje zou nog wel eens een staartje kunnen krijgen.

Maar terug naar de realiteit van nu om even een beeld te geven van de omvang van de economische aardbeving. Wereldwijd zat er op 30 juni jongstleden alleen al in ABCP's zo'n 900 miljard dollar. Wat de werkelijke waarde daarvan op dit moment is, daar zijn de rekenmeesters en cijfergoochelaars het nog niet eens. Nogal logisch dat geen bankier of politicus dat wil weten. Als er een bank omvalt, wie volgt? Kijk dit soort gegevens zouden we nu graag in de pers lezen, dan kun je nog eens even nadenken of je tevreden moet zijn met 4 procent of 2 procent rente op je spaargeld. Maar daarmee is het economisch nieuws niet afgedaan. Het vertrouwen in de dollar is aan het weg ebben. Ja, een nationale schuld van een kleine 12.250.000.000.000 is geen kattepis. In de TICS (Treasury International Capital System) van het Amerikaanse Ministerie van Financiën wordt maandelijks - weliswaar met een vertraging van twee maanden - gepubliceerd hoe het staat met het vertrouwen van de internationale beleggers in de Amerikaanse overheidsfinanciën en dat was niet best. In totaal werd door de internationale beleggers in augustus 2007 (dus voordat de hypotheekproblemen de kop op staken) voor een kleine 35 miljard dollar aan obligaties verkocht. Hoe de stand van zaken op dit moment is zal bij publicatie van de cijfers in december duidelijk worden. Voorlopig staan de seinen op rood en is de verwachting dat de dollar fors in waarde zal verminderen.

Los van de problemen van de financiële sector en het financieringstekort, slaat de hypotheek-ellende in de VS nu ook over naar andere sectoren die krediet verschaffen. Nu krijgen de creditcard maatschappijen en de autofinanciering in de VS te maken met wanbetalers. Terwijl de makelaars al enkele maanden roepen dat het ergste nu wel bereikt is (en dan blijkt een maand later dat het nog dieper kan), stoppen grote aantallen Amerikanen ondertussen het ene financiële gat met het andere. De hypotheekaflossing betalen met je credit card kan wel, maar ook daarop moet afgelost worden. Blijkbaar zit in die aflossing nu enigszins de klad. American Express is genoodzaakt om haar reservering voor wanbetaling op haar credit cards voor het afgelopen kwartaal te verhogen met 25 procent tot bijna 1 miljard dollar. Andere credit- card maatschappijen hebben de maandelijkse rente verhoogd, een boete ingesteld voor 1 maand te laat betalen (tot maximaal zo'n 34 procent), en maken het aanzienlijk moeilijker om het bedrag aan krediet te verhogen. Het totale bedrag dat Amerikanen op hun creditcards geleend hebben is aanzienlijk, 915.000.000.000 dollar. Wat dit zo bijzonder maakt is dat evenals de subprime, ook de uitstaande creditcard schulden in tranches bijeen worden gevoegd en op de beurs verkocht. Afwachten maar wat je 'investering' in andermans schuld waard is. Zeker als je bedenkt dat er bij de sub primes nog een onderpand (woning) is, terwijl een creditcard schuld geen enkel onderpand kent.

Ondertussen stijgen de kosten van levensonderhoud fors (benzineprijzen o.a.) terwijl het maandelijks inkomen niet stijgt. Mensen stappen over op goedkoper voedsel, vooral pindakaas, pasta en hamburger staan nu op de boodschappenlijstjes. Melk en verse groenten verdwijnen van dat lijstje. Ook het betalen van de maandpremie voor ziektekosten wordt een probleem (47 miljoen mensen in de VS hebben geen ziektekostenverzekering).

Met prijsstijgingen van 44 procent op eieren, 21 procent op melk, gekoppeld aan stijgingen voor benzine en 40 procent op huisbrandolie kom je alleen al snel op zo'n 40 tot 50 dollar per maand aan lastenstijging. Daar staat dan een salarisstijging van gemiddeld 4 procent per jaar tegenover. Niet zo vreemd dus dat ook gaarkeukens weer goede zaken doen, zoals in New York, waar met verbazing werd geconstateerd dat nu ook mensen met een jaarinkomen van pakweg 35.000 dollar zich aanmelden voor warme maaltijden. Ook zij kunnen de stijgende lasten niet meer aan en houden steeds meer maand over. Behalve uiteraard lieden als E. Stanley O'Neal, tot eind oktober jongstleden de grote baas (CEO) van Merrill Lynch. Als hij vertrekt kan hij een bedragje van in totaal 159.000.000 dollar mee naar huis nemen. Die hoeft niet aan de pindakaas, evenals de 482 miljardairs uit de Forbes lijst van rijke Amerikanen. In 1982 telde Forbes nog maar 13 miljardairs, 25 jaar later 482. In 1982 verdiende de bestbetaalde CEO 108 miljoen en het gemiddelde loon lag zo rond de 34.000 dollar (bedragen in 2006 bijgesteld voor inflatie). Inmiddels is dit ietsje anders; de bestbetaalde in 2006 was een hedge fund manager, die 1.700.000.000 bij kon schrijven, onder de CEO's was de topper iemand met 647.000.000 dollar en het gemiddelde loon lag op 34.861 dollar.
Met andere woorden, bijna 900 dollar per jaar meer dan in 1982. Grappig dat recentelijk de heer Greenspan aankwam met het verhaal dat er meer geschoolde arbeiders van buiten de VS moesten worden toegelaten, want alleen daardoor kunnen de lonen omlaag en kan de ongelijkheid in inkomens worden aangepakt. Het zal wel duidelijk zijn dat Greenspan bepaald geen voorstander is van een minimumloon, dat verstoort de markt maar. Chrysler doet dat gewoon anders en zet 10.000 mensen op straat.

Gelukkig is er in Nederland niks aan de hand. Toch? Nou ja, de huizenprijzen zijn met gemiddeld 2 procent gedaald. Voor een flatje uit de jaren zestig dat in 1997 89.000 gulden kostte betaal je nu zo'n 130.000 euro's (zeg maar 286.000 voormalige guldens) en daar kan toch wel een procent of 2 af? Tenzij je dit 'appartement' met een 110 procent hypotheek gekocht hebt met het idee na een paar jaar te gaan verhuizen en het met winst te verkopen. Wat de rest betreft? Ach, geef ons Evita maar, wie wil de rest nou weten?

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 428, 9 november 2007