Geld stinkt!

... of valt het tegenwoordig wel mee?

Is geld vies of niet vies, dat is de kwestie. En moet het rollen, zo ja, welke kant op? Of is de kadootjeseconomie toch een haalbare kaart, zo niet voor ons, dan toch voor over 2000 jaar?

door Rymke Wiersma

Maar, als het dan pas over 2000 jaar zover is, wat betekent dat dan, hier en nu, voor ons? Het is maar zeer de vraag of de mensheid het nog zo lang volhoudt; als de graai-economie van hier en nu zo doorgaat is dat wel zo'n beetje uitgesloten.

solidair
Wat mij bezighoudt zijn de verschillende houdingen die je kunt hebben tegenover geld. Hoe zit dat bijvoorbeeld bij de Utrechtse organisatie Solidair? Voor de mensen van Solidair is geld duidelijk niet vies, ook al zullen ze waarschijnlijk allemaal beamen dat er wel zeer vieze dingen mee kunnen gebeuren. De oorzaak daarvan zien zij waarschijnlijk in de manier waarop het gangbare bedrijfsleven georganiseerd is, en de mentaliteit van de mensen die in die bedrijven, multinationals etcetera de dienst uitmaken. Korter gezegd, de oorzaak van de misère is het gebrek aan solidariteit en daarmee samenhangend het gebrek aan samenwerking. Paul Dijkstra, lange tijd voorzitter van Solidair, zei een keer (en ik denk dat hij het wel meerdere keren gezegd zal hebben) dat samenwerking mensen in de alternatieve, anarchistische, linkse beweging moeilijk af gaat. We hebben het erover, maar in de praktijk brengen we er vaak maar bar weinig van terecht. De meesten ijveren het liefst voor hun eigen clubje, vooral ook anarchisten hebben daar een handje van. Bij Solidair zetten ze hun schouders eronder, hup, samenwerken. Met vallen en opstaan, en niet te veel zeuren (denk ik) over ideologische verschillen. Laat maar bloeien die duizend bloemen, en - laat maar rollen, dat geld, als het maar de goeie kant op rolt.
Waarom zijn nog niet alle linkse initiatieven en bedrijfjes bij Solidair aangesloten? Dat zou ik eigenlijk wel eens willen weten. Ik schrijf dit als half-buitenstaandster, omdat wij met Atalanta wel meedoen aan SamSam, maar de stap naar andere manieren van aansluiten bij Solidair (nog?) niet genomen hebben.
Het hoeft toch ook niet? Andere aktivistische, linkse groepen zijn ook solidair, op hun eigen manier. Anders solidair. Laat diversiteit bestaan! Laat duizend bloemen bloeien. Maar er moeten toch wel redenen zijn om je juist wel of juist niet aan te sluiten, en zijn die dan niet interessant om te bespreken? Het is erg leuk, die linkse diversiteit, maar je kunt ook binnen een samenwerkingsverband de diversiteit hoog in het vaandel houden. Vaandel? Dat is het misschien juist: welk vaandel - of moeten we elk vaandel afschaffen? Maar we staan toch wel ergens voor? Laat ik zeggen wat mijn eigen twijfels zijn. Die zijn tweeledig. De eerste komen neer op, inderdaad, het opzien tegen bepaalde vormen van samenwerken. Ik ben bang dat sommige verschillen in inzicht tussen de aangesloten groepen veel van mijn energie zullen opslurpen. Maar, zullen anderen zeggen, je krijgt er ook veel voor terug, inspiratie over en weer, en je maakt gebruik van elkaars mogelijkheden, je leert veel leuke mensen (beter) kennen. Dat is ongetwijfeld zo! Een groter bezwaar is voor mij dan ook de houding van Solidair tegenover geld. Met geld, zo lijkt er te worden gedacht, kan je allemaal leuke dingen doen, en daarom is het belangrijk te proberen dat er zoveel mogelijk geld in de goede richting rolt, bijvoorbeeld in de richting van bij Solidair aangesloten bedrijven. In folders en ook in artikelen worden allerlei zakelijke begrippen gebruikt die me doen denken aan de 'gewone' economie. Rente wordt niet geboikot en inkomensverschillen worden niet afgewezen.
Voor mij is en blijft geld echter wèl vies. Ach nee, niet het goedje zelf, maar wel de waarde die er aan gehecht wordt. Ik zie trouwens in de hele maatschappij, inclusief de radikaal linkse beweging, dat mensen veel meer denken in termen van geld dan zo'n vijftien of twintig jaar geleden. Elkaar adviseren, helpen verbouwen, een affiche ontwerpen, dat waren allemaal dingen die vroeger vanzelfsprekend buiten het geldcircuit om gebeurden, terwijl we nu voor elkaar rekeningen schrijven en offertes zitten te maken (inclusief 19 procent btw). Ik denk dat veel mensen hier helemaal geen moeite mee hebben, maar ik vind het een droevige zaak. Nodeloos geritsel van papier. Geldbedragen die heen en weer overgemaakt worden. Ik zou er liefst helemaal niet aan meedoen, maar wat dan?!

strohalm
Ik ga verder, met grote passen, naar Strohalm. Ook Strohalm heeft mijn sympathie, al was het alleen maar omdat ik daar begin jaren zeventig zoveel plezier had in het bureauwerk: brieven beantwoorden, bestellingen versturen. Veelal dezelfde soort dingen die ik nu bij Atalanta doe, waar het me soms wat te veel wordt. Toen één dag in de week, net leuk. Strohalm heeft zich ontwikkeld van milieu-aktiegroep met een duidelijk economisch verhaal, naar een organisatie die werkt aan een andere economie: "een economie die binnen de grenzen blijft die het ecologisch draagvlak stelt en die àlle mensen, nu en in de toekomst, mogelijkheden biedt zich te ontplooien." (Ik citeer hier uit de Strohalm-uitgave "voor hetzelfde geld, hoe geld de wereld stuurt en welke alternatieven er zijn.") Strohalm ziet geld op zich niet als boosdoener, maar wel de economische strukturen waarin dat geld gebruikt wordt in het rijke deel van de wereld, ten koste van de armere delen. Rente is in hun ogen foute boel, die zou moeten worden afgeschaft, en ook via een ander belastingstelsel zouden verbeteringen mogelijk zijn. Strohalm juicht allerlei alternatieve geldsystemen toe evenals ruilhandel. Het in alternatieve kringen ongetwijfeld bekende LETSysteem is door Strohalm in Nederland geïntroduceerd. LETS is een mooi voorbeeld van een alternatieve economie waar je meteen aan mee kunt doen. Het werkt zonder geld, maar er wordt wel bijgehouden (in punten, sterren of hoe het denkbeeldige muntje ook maar mag heten) hoeveel jij voor anderen hebt gedaan, en hoeveel je van anderen ontvangen hebt. Het jammere aan LETS is dat er tot nu toe geen bedrijfjes aan meedoen waar je dingen voor je basisbehoeften kunt aanschaffen. Eten, wonen, bijna alles wat je daarvoor nodig hebt mist op de LETS-lijsten. Er waren dacht ik in Utrecht wel groentenpakketten via LETS te bestellen. Dat lijkt me een goeie ontwikkeling. Maar verder zijn het vooral extra dingen en geen basisdingen die op de lijst staan: je kunt je laten masseren, je kunt iemand een taart voor je laten bakken, je fiets laten maken of je ramen laten zemen. Zelf kan je ook dingen aanbieden, nee, moet je dingen aanbieden, want het is en blijft een ruilsysteem. Ook bij LETS heb ik me nooit aangesloten. Waarom niet? Ik zou producten (boeken) en diensten (eh, liever niet eigenlijk, geen tijd) kunnen aanbieden, maar dan moet ik natuurlijk ook producten of diensten ontvangen. Welke dan? Kan ik kringlooppapier bestellen via LETS? Of biologische appels kopen (maar dan niet uit een groentenpakket), of zuurdesembrood?
Het zou allemaal makkelijk kúnnen! Maar het gebeurt niet. Waarom doen niet alle linkse bedrijfjes en losse mensen die dingen aan te bieden hebben mee aan LETS? We willen toch een andere economie? LETS is toch beter dan de gangbare economie? Waarom niet zoveel mogelijk via LETS doen, en het systeem zo verder laten groeien? Is het zo dat iedereen op de anderen wacht, of is er niet genoeg enthousiasme, zijn er allerlei bezwaren tegen het systeem? Net als over Solidair zou ik over LETS willen weten waarom zoveel groepen en bedrijfjes, individuen en organisaties binnen de alternatieve beweging er NIET aan mee doen, terwijl bijna iedereen zegt het een prima idee te vinden. Een voor mij zwaarwegende kritiek op het LETSysteem is dat ondanks alles het systeem gebaseerd blijft op een "voorwathoortwat"-principe. Mooi is misschien dat de rijke luiaard hier geen kans krijgt; er moet namelijk gewerkt worden, Oblomov moet zijn bed uit - tenzij hij zou gaan breien of kraaltjes rijgen in zijn bed. Maar er moet wat te ruilen zijn. En hoe komen mensen die niet in staat zijn om aan dit ruilsysteem mee te doen (zieken, hoogbejaarden) dan aan hun benodigdheden? Het is leuk dat ieder doet waar zij of hij goed in is, en zin in heeft, maat toch staat die administratie waarin alles met punten bijgehouden wordt me tegen.

kadootjes
Wat heb ik als alternatief te bieden? Alleen iets heel utopisch, voorlopig erg onrealistisch, naïef misschien wel: de kadootjeseconomie. Toen ik dat idee laatst in een gesprek over 'vrouwen en geld' opperde, was de reactie dat geld toch juist een heel handige uitvinding was; het lost het probleem immers op dat de appels die ik in ruil kreeg tegen een brood niet nodeloos in een hoekje hoeven liggen rotten, maar doorverkocht kunnen worden voor geld dat ik rustig kan bewaren totdat ik weer iets nodig heb. Maar in een ècht solidaire maatschappij zou er toch gewoon buiten geld om gezorgd kunnen worden dat iedereen genoeg heeft? In een solidaire maatschappij laat niemand een ander verkommeren, of diegene nou geld heeft of niet. Dan kan je het geld toch net zo goed afschaffen?
Helaas ben ik zelf tegenwoordig eerder minder dan meer aan kadootjeseconomie gaan doen, evenals de meeste mensen om mij heen. Dat komt doordat er op het gebied van uitkeringen en ID-banen van alles veranderd is. Wat ik schreef over die offertes en rekeningen die we voor elkaar schrijven heeft natuurlijk hier veel mee te maken. Als ik de hele dag gratis affiches ontwerp voor de actiebeweging, waar moet ik dan van leven? Als ik duizenden "Anarchie, tisdat?" boekjes maak en ga uitdelen op scholen (dat lijkt me prachtig), hoe kom ik dan aan het geld voor papier, nietjes enzovoort?

basisinkomen
Misschien is de stap naar de kadootjeseconomie voorlopig wat te groot. Zo lang deze economie niet mogelijk is lijkt het basisinkomen me nog het meest geschikt. Wereldwijd natuurlijk. Daar zitten echter ook haken en ogen aan: een enorme organisatie, dus een regelorgaan dat die organisatie op zich neemt. Dat erop toeziet dat er geen misbruik gemaakt wordt, geen mensen bevoorrecht worden. Het leuke van het basisinkomen is dat iedereen er recht op heeft, dat het niet aan prestaties of productiviteit gekoppeld is. Eigenlijk is het zoiets als een levenslange AOW. De Vereniging Basisinkomen is er voor dat iedereen een vast maandinkomen krijgt, zonder voorwaarden. Net genoeg om van rond te komen. "Wie meer wil," zeggen ze, "kan bijverdienen". Volgens hen zal dit bevrijdend werken: je hoeft niet meer alles te slikken, rotbanen zullen verdwijnen. Je valt niet meer tussen wal en schip wanneer bijvoorbeeld de expartner de alimentatie niet betaalt. Iedereen houdt een hoop tijd over om naar eigen keuze leuke en/of nuttig dingen te doen. Het basisinkomen is een herverdeling van geld. Alle bestaande uitkeringen kunnen er door verdwijnen, dat scheelt een hoop papieren (of digitale) rompslomp, en een hoop tijd en moeite. En geld! Waarom komt dit niet van de grond, slaat dit niet aan? Waarom is het idee van het basisinkomen slechts in kleine kring bekend? Een basisinkomen wereldwijd veronderstelt min of meer een wereldwijd regelorgaan. Dat is wel linke soep, daar zitten anarchisten niet om te springen. Misschien kan zoiets beter van onderaf opgebouwd worden, vanuit kleine (maar niet al te kleine) gemeenschappen waar mensen met elkaar zorgen dat er genoeg is voor ieders behoeften. Is zoiets nou echt zo onhaalbaar? Er zijn nu toch al alternatieve bakkers, er zijn mensen die huizen kunnen ontwerpen en bouwen, er zijn biologische groentenkwekerijen, biologische winkels. Maar in zo'n kleine gemeenschap is een inkomen niet meer nodig. Waarom de omweg van een inkomen, als toch iedereen op iedereen let en zorg draagt voor het geheel? Dan zitten we toch weer in de kadootjeseconomie, die eerst zo onhaalbaar leek!
De meeste mensen zitten echter (nog?) met vele lijntjes vast aan de gangbare economie, en slechts weinig mensen kiezen ervoor om daar uit te stappen en van de grond af iets op te bouwen. In letterlijke zin is dat ook moeilijk, want alle grond is in feite bezet, het is privébezit of van de staat. Nergens kan je buiten het geldcircuit om een andere economie beginnen. We zullen dat temidden van de bestaande wereld moeten doen, en dat dat kan wordt bewezen door de initiatieven die er al zijn. Ieder schepje er bovenop is meegenomen!

Hoe kom je aan voedsel en onderdak en de eventuele rest?

zonder geld
- Leven in de vrije/wilde natuur (voedsel verzamelen, boom- of plaggenhutten bouwen) Voordelen: vrijheid, lekker konsekwent, goed voor milieu, gelijkwaardigheid (geen arbeidsdeling). Nadelen: bijna niet (meer) mogelijk, zeer sobere levenswijze (is eventueel geen nadeel!)
- Leven van overschotten van de consumptiemaatschappij (restjes uit prullenbakken, overdatumartikelen uit containers, bij markten en winkels overschotten ophalen, weggeefwinkels, kraken, liften, enzovoort). Voordelen: onafhankelijk van anderen/overheid, goeie daad door 'welvaartsresten' te benutten. Nadelen: ad hoc-strategie: je leeft bij de gratie van een systeem dat je verwerpt, draagt op deze manier niet bij aan de ondermijning daarvan, niet utopisch, niet voor iedereen tegelijk mogelijk, niet fris en gezond (wat betreft sommig voedsel), continu gevaar dat eigenaar/overheid ingrijpt (kraken) of containers op slot gaan.
- Via hulp van anderen (gratis eten, logeren). Voordelen: kan gezellig zijn, stimuleert het sociale. Nadelen: afhankelijk van de 'goedheid' van anderen, onbevredigend vanwege gebrek aan wederkerigheid.
- Via ruil met anderen (eten en logeren enz maar ook iets voor die anderen doen, bijvoorbeeld klussen of koken). Voordeel: kan begin zijn van alternatieve economie. Nadeel: je bent nog wel afhankelijk van anderen die geld hebben.
- Zelfvoorzienend via het verbouwen van voedsel. Voordeel: onafhankelijk van overheid/anderen. Nadeel: hoe kom je aan grond en gebouw, gereedschap enz.
- Kadootjeseconomie (het geld is overal afgeschaft, over en weer wordt gegeven, uitgedeeld, overlegd, gepeild). Voordeel: ideaal! Nadeel: op korte termijn niet te hard op rekenen!

met geld
- Stelen of anderszins profiteren van anderen. Voordeel: geen (is huidige situatie en dus onwenselijk). Nadelen: noem maar op.
- Zelf verbouwen van voedsel, deels voor eigen gebruik, rest verkopen. Voordelen: onafhankelijk van overheid/anderen, weinig geld nodig (want voedsel heb je al). Nadelen: beginkapitaal nodig voor grond/boerderij, weinig tijd over voor andere dingen.
- Dingen maken en/of verkopen (handel), of diensten verlenen voor geld. Voordelen: onafhankelijk van overheid. Nadelen: eventueel concurrentie met anderen, noodgedwongen meegaan in het gelddenken (winst), moeilijk idealen hoog te houden.
- Subsidies. Voordeel: geeft mogelijkheden. Nadelen: veel soebatten, misschien controle, bemoeienissen, afhankelijk van overheid of andere instellingen.
- Giften. Voordelen: gebaseerd op vrijwilligheid, teken van waardering. Nadelen: kan ineens over/minder zijn, schept misschien bepaalde verwachtingen, afhankelijkheid van anderen.
- Uitkeringen. Voordeel: ontkoppeling prestatie en inkomen. Nadelen: afhankelijk van overheid, veel persoonlijke bemoeienis, hoe 'zieliger' hoe meer kans op sukses.
- Basisinkomen. Voordelen: ontkoppeling prestatie en inkomen, iedereen krijgt hetzelfde. Nadeel: het blijft geld.

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 419, 14 december 2006