Politkovskaja's Rusland

De verborgen agenda's van een boek

Soms verschijnen er boeken of worden er televisiedocumentaires gemaakt die niet zomaar een boek of documentaire zijn, maar onderdeel van een bepaalde campagne en dus een verborgen agenda hebben. Zo'n televisiedocumentaire was de op zondag 14 maart 2004 door de VPRO in Tegenlicht uitgezonden "De weg naar het Kremlin", dat nu een soort vervolg heeft gekregen in het boek van Anna Politkovskaja dat onder de titel 'Poetins Rusland' bij Uitgeverij De Geus verschenen is.

Door Bas van der Plas/INSUDOK

Zowel documentaire als boek komen uit de stal van de Russische oligarch Boris Berezovsky. Berezovsky is een van de nieuwe rijken die zijn vermogen verwierf door fraude, diefstal en oplichting. Ook wordt hij verdacht van moord en het aanzetten tot moord. Pavel Chlebnikov, doctor in de economische wetenschappen aan de Londense School of Economics, schreef het boek "De Godfather van het Kremlin Boris Berezovsky of Geschiedenis van de plundering van Rusland", waarin alle duistere zaken van Berezovsky uitgebreid gedocumenteerd aan de orde komen. Berezovsky verblijft in Londen omdat de grond in Moskou hem te heet onder de voeten werd. Vanuit Londen leidt hij de oppositie tegen Poetin, waarbij hij niet kieskeurig is: bij de parlementsverkiezingen van december 2003 steunde Berezovsky de communisten, bij de presidentsverkiezingen van maart 2004 stelde hij Ivan Rybkin aan als kandidaat.
Ivan Rybkin komt in de televisiedocumentaire nog uitgebreid aan het woord. Rybkin is een rasopportunist die de afgelopen jaren al een aantal partijen heeft versleten en in de aanloop naar de presidentsverkiezingen van maart 2004 door Berezovsky werd geadopteerd. Maar omdat Rybkin hopeloos in diskrediet is geraakt door warrige en tegenstrijdige uitspraken na zijn vermeende ontvoering komt hij in het boek van Politkovskaja niet meer voor. Hij werd onbruikbaar voor de anti-Poetin-campagne van Berezovsky.
De Tegenlicht-documentaire maakte dankbaar gebruik van Berezovsky's project "Attacks made in Russia", op basis van materiaal van Aleksandr Litvinenko, een naar Londen uitgeweken Russische geheime dienst-functionaris en daar protégé van Berezovsky, omdat hij beweert de bewijzen te hebben dat Poetin achter het opblazen van flats in Moskou en Volgodonsk zat, die aanleiding gaven tot de Tweede Tsjetsjeense Oorlog in 1999. Ook Litvinenko komt uitgebreid aan het woord. Nederlandse kijkers kunnen in de documentaire kennismaken met de als 'journaliste' gepresenteerde Anna Politkovskaja van Novaja Gazeta, een project van Berezovsky's partij Liberaal Rusland. Zo leidt alle gepresenteerde informatie naar slechts één bron: Berezovsky, die er alle belang bij heeft om Poetin in een kwaad daglicht te stellen. Enerzijds ter verdoezeling van zijn eigen criminele activiteiten, anderzijds omdat hij met Poetin nog een persoonlijk appeltje te schillen heeft. Die had hem immers zijn voornaamste public relations-middel afgenomen: de tv-zender NTV.

Rechtvaardiging
Wij schreven destijds, in Kleintje Actueel van zondag 14 maart 2004, dat het feit dat de VPRO in een eenzijdige documentaire alleen gebruik maakt van het materiaal en de marionetten van Berezovsky veelzeggend is over het niveau van de hedendaagse Nederlandse onderzoeksjournalistiek! Nu wordt dus een nieuw Berezovsky-wapen in de strijd geworpen: 'Poetins Rusland' van Anna Politkovskaja, een boek vol halve waarheden, onjuistheden en selectieve bronnen.
In haar inleiding schrijft Politkovskaja 'Dit boek is geen analyse van Poetins politiek. Ik ben geen politiek analist', en verderop in diezelfde inleiding 'Het is te vroeg voor afstand nemen (...) ik leef in het heden en schrijf op wat ik zie.' Dat is dan de rechtvaardiging voor een boek vol tendentieuze berichtgeving over 'Poetins Rusland', terwijl in werkelijkheid het boek gaat over 'Jeltsins Rusland'. Alle informatie van Politkovskaja is gedateerd, en waar de informatie actueel is verzuimt ze, zoals in de inleiding gemeld, met een analyse te komen. Maar dat is nou juist de functie van dit boek: door informatie te dateren, of juist niet, en bij actuele kwesties niet te analyseren ontstaat precies het subjectieve wapen dat wordt ingezet in Berezovsky's privéoorlog tegen Poetin. Na de VPRO wordt nu ook uitgeverij De Geus in deze oorlog ingezet. En dan hebben we het nog alleen maar over Nederland, want de subjectieve beelden van de documentaire en de suggestieve teksten van het boek zijn in meerdere landen en talen vertoond en verschenen.

Objectieve journalistiek
'Generaals in actieve dienst leggen de basis voor een carrière in de politiek en worden rechtstreeks in de politieke elite gekatapulteerd', is op pagina 10 de eerste van een lange reeks onjuistheden die het boek doorspekken. Door hier niet te melden dat Sergej Ivanov de eerste burgerminister van defensie werd in de geschiedenis van Rusland tot de dag van vandaag laat ze bewust essentiële informatie weg als onderdeel van de campagne om lezers verkeerd voor te lichten. O nee, Politkovskaja 'schrijft op wat ze ziet' en wat ze ziet is selectief. Op pagina 13 gaat het over Pavel, de beroepsmilitair. In 1998 wordt hij voor de leeuwen gegooid in het 58e leger, waar we verderop over lezen dat dit het leger was van Vladimir Sjamanov, die 'in beide Tsjetsjeense oorlogen had gevochten'. Volgens onze informatie begon de tweede Tsjetsjeense oorlog in 1999 en toen Pavel in 1998 'voor de leeuwen werd gegooid' was de eerste oorlog al twee jaar gestopt. Maar het komt in de 'opschrijfsels' van Politkovskaja beter uit om meteen maar beide oorlogen te noemen. En op pagina 22 wordt zowaar minister van defensie Ivanov opgevoerd. Nee, weer niet als burgerminister, maar als iemand die 'met de stembuigingen van een Goebbels' de 'oorlogsbulletins' van Poetin voorleest. Moeten we de functie van dit soort taalgebruik nog nader aanduiden? O ja, hier schrijft de 'objectieve journaliste'.
Op pagina 27 en 28 gaat het over de 54 soldaten die van hun basis wegliepen naar Wolgograd (hoewel de stad toch echt Wolgograd heet staat in het boek consequent Wolgagrad: consequent maar wel fout). Dit waren buitengewoon sportieve soldaten die meteen moeten worden uitgezonden naar de volgende Olympische Spelen. Over de afstand van 180 kilometer van de basis naar Wolgograd deden ze een dagdeel (circa 6 uur) en nog eens een dag (12 uur). Dat betekent dat ze een continue snelheid hadden van 10 kilometer per uur! Doe dat maar eens na, zeker als je net daarvoor gelezen hebt in welke slechte conditie Russische militairen zijn.
Van pagina 40 tot pagina 134 gaat het boek over Tsjetsjenië. Wie de geschiedenis van Berezovsky kent weet wat de betekenis van Tsjetsjenië voor hem is, zijn contacten met de Tsjetsjeense mafia zijn legendarisch. Niet verwonderlijk dat Politkovskaja Poetin koppelt aan Tsjetsjenië. En het is natuurlijk waar dat het aan de macht komen van Poetin veel te maken heeft met het begin van de tweede Tsjetsjeense oorlog. Maar daarover valt heel wat genuanceerder te schrijven dan de zaak-Boedanov die ettelijke pagina's beslaat. Ook hier speelt de subjectiviteit haar campagnerol. Op pagina 62 staat de fraaie zinsnede "De juridische hervormingen die de democraten hadden proberen door te voeren en waar Jeltsin zijn uiterste best voor had gedaan...", waar we straks nog op terug zullen komen. Op pagina 89 wordt de getuige Ramzan Sembjiev opgevoerd die in een werkkamp in Dagestan zijn straf uitzit. Twaalf regels verderop leren we dat dit 'niet ver is van Rostov aan de Don'. De gemiddelde lezer zal geen atlas raadplegen en neemt de tekst van Politkovskaja voor waar aan. Wie de moeite neemt wel een atlas te raadplegen komt tot de ontdekking dat de afstand Rostov aan de Don naar Dagestan hemelsbreed ruim 800 kilometer is!
Nog meer onduidelijkheid vinden we op pagina 96, waar Kadyrov wordt opgevoerd, tot zijn dood op 9 mei 2004 de marionet van Moskou in Tsjetsjenië, waar Politkovskaja over schrijft dat 'Kadyrov, die eerder een jihad tegen Rusland had uitgeroepen, was later, toen hij 'de situatie ten volle had begrepen', een vriend van het Kremlin geworden'. Nergens wordt de omslag van Kadyrov verklaard, maar dat beschouwt de 'journaliste' blijkbaar niet als haar taak? Op pagina 97, waar het gaat over het al dan niet bestraffen van oorlogsmisdaden in Tsjetsjenië had in een objectief boek vermeld moeten worden dat de Russische regering inmiddels door de VS en Europa werd gesteund in haar 'strijd tegen terrorisme' en dat de vroegere druk op Moskou om oorlogsmisdaden te bestraffen plaats had gemaakt voor gedogen van alle middelen in de strijd en de erkenning dat Tsjetsjenië een Russisch binnenlands probleem is. Maar de houding van Europa en de VS na 11 september komt Politkovskaja/Berezovsky slecht uit en dan vermeld je het gewoon niet. Zo schrijf je dit soort boeken!

Kankerbestrijding
In haar emoties gaat Politkovskaja zelfs zo ver dat zij op pagina 118 de mensen op hoge machtsposities vergelijkt met kanker en riekt de uitspraak dat 'alle dodelijke cellen vernietigd moeten worden' naar aanzet tot massamoord. Kan je in Nederland ongestraft schrijven dat de mensen in de regering van Balkenende dodelijke kankercellen zijn die vernietigd moeten worden? 'Het is gevaarlijk om in Rusland de waarheid te zeggen,' citeert de achterkant van het boek The Guardian. 'Politkovskaja is een heldhaftig journaliste,' staat er dan ook nog. Ja, om op deze ongenuanceerde wijze op te roepen tot massamoord is heldhaftig. Ik zie het de Nederlandse parlementaire pers nog niet direct doen, de schijters!
Onderaan pagina 133 wordt de argeloze lezer nogmaals bezworen dat Jeltsin er alles aan deed om de juridische hervormingen in Rusland te bespoedigen. Helaas is de voornaamste bijdrage van Jeltsin aan welke hervorming dan ook in Rusland die van de omvorming van het land naar een kleptocratie. Politkovskaja komt daar nog op terug, zonder evenwel man en paard te noemen.
In het volgende hoofdstuk (Tanja, Misja, Lena en Rinat) worden vier karikaturen opgevoerd van Russische burgers. Tanja ('een gelukkig produkt van het nieuwe leven' volgens Politkovskaja op pag. 142) is een vrouw die door het overspel van haar man haar eigen materiële begeerten ontdekt, zich door jonge gigolo's laat pakken maar nog het grootste orgasme beleeft aan een ongebreidelde hebzucht en drang naar materieel bezit. Een absurdistisch verhaal dat het bij Roald Dahl niet slecht had gedaan, maar in een boek over 'Poetins Rusland' alleen maar meelijwekkend overkomt. We zullen dit verhaal verder niet onder de loep nemen, maar in mijn recensie-exemplaar van het boek staan massa's strepen bij onjuistheden. De inleiding van het hoofdstuk is een vaag verhaal over de 'nomenklatoera' die aldoor bezig is om recht en orde te omzeilen om haar eigen verrijking te bevorderen. Deze gratuite uitspraken worden nergens onderbouwd, zoals er heel veel niet onderbouwd wordt. Ja, mooie en dankbare inleiding van pagina 7, dan hoef je niets te analyseren, niets te onderbouwen. Maar wel vol pretenties over de waarheden van een zich verrijkende nomenklatoera! En de uitspraak dat Poetin de steun probeert te krijgen (pag. 137) van de byvsjije is absolute onzin, lees de uitspraak over de zesduizend leden van de KGB/FSB die 'Poetin zijn gevolgd naar de macht' (pag. 118) nog maar eens op na.
Het verhaal over Misja kent ook zo zijn karikaturaal karakter: met het korte zinnetje 'Toen kwamen de nieuwe tijden: Gorbatsjov, Jeltsin (...)' omspant Politkovskaja een periode uit de Russische geschiedenis die niet zomaar in dit soort gemakzuchtige schetsen te geven is omdat de overgang van bijvoorbeeld Gorbatsjov in 1986 naar Jeltsin in 1996 veel te groot is om dat af te doen met 'toen kwamen de nieuwe tijden'.
Rinat wordt op pagina 164 opgevoerd als iemand die 'op last van de Russische regering' 'een aantal van de huidige presidenten van voormalige sovjetrepublieken' in het zadel zou hebben geholpen. Moet ze mij toch maar eens zeggen om welke republieken dat gaat, want 'een aantal presidenten' wordt nergens nader gespecificeerd en is ook pertinent onjuist. Lees er de geschiedenis van de postsovjet staten maar op na, kijk wie daar president is en hoe ze aan de macht zijn gekomen. Zo lang is de arm van Moskou niet meer: Amerikaanse bases in Oezbekistan en Tadjikistan, door de VS en Europa gesteunde regimes in Georgië, Azerbeidjan, Oekraïne, tot de EU toegetreden Baltische ex-sovjetrepublieken. Op pagina 167 wordt dan gesteld dat 'Onder Poetin legt de staat zo goed als geen belangstelling meer aan de dag voor officieren die uit oorlogen terugkeren'. Juist onder Jeltsin hebben zich veel Afghanistanveteranen aangesloten bij de georganiseerde criminaliteit omdat ze geen belangstelling kregen van de staat. En voor de militairen die uit Oost-Europa werden teruggetrokken doneerde de Duitse regering vele miljoenen om ze in Rusland te huisvesten, maar onder Jeltsin verdwenen die vele miljoenen in zakken waar ze niet thuishoorden.

Desinformatie
Om alle onjuistheden van Politkovskaja te ontzenuwen zou eigenlijk het hele boek herschreven moeten worden. Ik kan hier nog talloze voorbeelden geven van desinformatie, maar het wordt teveel. Ik wil nog wel de aandacht vestigen op het hoofdstuk dat de titel 'Hoe met medeweten van de regering op slinkse wijze eigendom te verweven' heeft meegekregen. Dit hoofdstuk is het ultieme voorbeeld van desinformatie. Het hoofdstuk gaat voor het grootste deel over de stad en provincie Jekaterienboerg in de Oeral, en met name de georganiseerde criminaliteit daar. Nergens in dit hoofdstuk wordt echter gemeld dat het hier gaat om de thuisbasis van Boris Nikolajevitsj Jeltsin, voorganger van Poetin, en ook niet wordt vermeld dat alle in het hoofdstuk genoemde figuren tot de periferie van Jeltsin behoren, die echter in 'Poetins Rusland' opeens geantidateerd worden en een rol in de huidige tijd spelen. Het gaat ook hier te ver om alle onjuistheden te moeten weerleggen, van juistheid van feiten is geen sprake, er worden dingen van tien jaar geleden opgevoerd als recent, en nergens, nergens de naam van Jeltsin. Schande!
Op pagina 231 laat Politkovskaja de lezers weten dat er om de kiezers gunstig te stemmen bij de herverkiezing van Poetin er 'een heleboel nieuwe feestdagen' werden aangekondigd, 'een ongehoorde hoeveelheid', de viering van Pinksteren incluis. Pinksteren valt op een zondag (Rusland kent geen 2e pinksterdag, ook geen 2e paasdag), dus geen extra vrije dag om 'kiezers te paaien'. Juist onder Jeltsin werden er nieuwe feestdagen ingevoerd: 12 juni onafhankelijkheidsdag van de Russische Federatie en 12 december Dag van de Constitutie, als dank dat in een referendum in 1993 alle macht aan Jeltsin werd gegeven. Onder Poetin werden er geen feestdagen ingevoerd die vrije dagen zouden zijn, laat staan 'een heleboel feestdagen'. Ook hier hebben we weer te maken met desinformatie en valse stemmingmakerij, waar het boek bol van staat, omdat het nou eenmaal die functie heeft. Op pagina 237 beweert de schrijfster nog dat 'in deze tijd' 'alle waarden in de cynische taal van de dollar worden berekend'. Vanaf het midden van de jaren 70 van de vorige eeuw was in Rusland niet de eerste vraag 'wat is de weersverwachting', maar 'wat is de koers van de dollar', deze 'cynische taal' bestaat al decennia in Rusland, maar het is natuurlijk effectiever om van 'decennia' 'vandaag' te maken. En zo kunnen we de reeks nog lang voortzetten, maar het is heel vermoeiend om desinformatie, halve waarheden en 'creatief' met gegevens en feiten omgaan voortdurend te moeten weerleggen en ontzenuwen. 'Poetins Rusland' komt aan als een klap in het gezicht, zo wordt The Independent op de achterzijde geciteerd. Inderdaad: als een klap in het gezicht van iedereen die op zoek is naar een beeld van Poetins Rusland zonder verborgen agenda!

"Poetins Rusland" / Anna Politkovskaja. - Breda: Uitgeverij De Geus, 2005

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 401, 8 april 2005