Terug in het volle leven

Vorig jaar maakte filosoof en activist Antonio Negri zijn fysieke rentree op het politieke toneel. Eerder beleefde de Italiaan al een geestelijke comeback met het veelbesproken boek "Empire". In het biografische "Terugkeer. Biopolitiek ABC" komen zijn persoonlijke geschiedenis en politieke visie samen. Het resultaat is een verhelderend overzicht van Negri's gedachtengoed.

door Koen Haegens

Het is vrijdagmiddag; op het programma van het Europees Sociaal Forum staat een discussie met de mystieke titel "Multitude of arbeidersklasse?". Buiten het veel te kleine zaaltje slaan honderden mensen boos op de gesloten deuren. Na kort overleg besluiten de organisatoren het debat naar buiten te verplaatsen. De combinatie van massaliteit en chaotische improvisatie levert precies de gedenkwaardige sfeer op die de sprekers zich gewenst zullen hebben. Beurtelings voeren Alex Callinicos, ideoloog van de Britse Socialist Workers Party, en Antonio Negri hun spel op. Volgens de laatste heeft de arbeidersklasse haar langste tijd gehad. Voorbij is het tijdperk van de spreekwoordelijke, in blauwe overal gehulde fabrieksarbeider. Het nieuwe revolutionaire subject is de 'multitude'. Deze "pluriformiteit van singulariteiten" heeft ontelbare gezichten: van de Filippijnse huishoudelijk werkster tot de landloze boer in Brazilië; van de "breinwerkers" in het Westen tot de Indiase medewerker in een call-center. Het enige dat deze menigte onderling bindt is haar uitbuiting binnen het kapitalistische systeem, al kan de aard van die economische exploitatie radicaal verschillen. De multitude vormt een kracht die het op kan nemen tegen het allesoverheersende 'Empire', zoals Negri de nieuwe wereldorde noemt.

Empire
Sinds het verschijnen van "Empire" (zie ook het artikel in Kleintje Muurkrant 374) staat Negri in het middelpunt van de radicaal-linkse belangstelling. Het samen met Michael Hardt geschreven boek ontlokte ontelbare reacties en leidde tot grote discussies. En dat terwijl dit werk allerminst een consistente visie geeft op de sociale veranderingen die om ons heen plaatsvinden. "Empire" is origineel, provocerend, maar ook wollig en vaag. Negri en Hardt roepen meer vragen op dan ze beantwoorden. De twee betogen dat de wereld op de drempel staat van een nieuw, postmodern tijdperk. Sinds de mislukte revolutie van 1968 is het kapitalistische systeem bezig zichzelf te transformeren. Materiële arbeid in fabrieken maakt plaats voor immateriële produktie: geestelijke arbeid dus. De voornaamste productiemiddelen zijn niet langer de machines, maar onze hersenen. Ook de macht, nodig om de nieuwe arbeiders onder controle te houden, verandert van vorm. Natiestaten maken plaats voor een 'netwerk van soevereiniteiten': Empire. Om haar onderdanen te onderdrukken gebruikt het Empire steeds minder de wapenstok of het geweer. Het oefent 'biomacht' uit: vormen van subtiele indoctrinatie en disciplinering, waarbij de macht zich als het ware in het lichaam beitelt. Hiertegenover staat het verzet van het leven, van onvervulde wensen en verlangens, tegen deze macht. Dit wordt door Negri biopolitiek genoemd. Ondanks verwoede pogingen van het Empire de heterogene menigte om te vormen tot een homogene, gedweeë massa, is de multitude met haar biopolitiek het subject dat de wereld kan veranderen.

Toekomstmuziek
Het mag duidelijk zijn dat dit scenario nog lang geen werkelijkheid is. Het is zelfs twijfelachtig of sommige in het boek beschreven ontwikkelingen überhaupt voorkomen. Een voorbeeld is de door Negri en Hardt beschreven verdwijning van het gebruik van fysiek geweld door de staat. Desondanks is dat nog geen reden om Negri's gehele visie bij de vuilnis te zetten, zoals sommige critici dat maar al te graag lijken te willen. Empire beschrijft geen reeds bestaande realiteit. Het is een gedachte-experiment. Daarbij worden enkele ontwikkelingen in de huidige maatschappij uitvergroot. Vanuit enkele op dit moment zichtbare tendensen, met name de veranderingen op het gebied van de economische produktie, schetsen Negri en Hardt een compleet toekomstbeeld. Dat mag futuristisch en onwerkelijk aandoen, maar sommige van de ontwikkelingen waarop zij de aandacht vestigen kunnen niet ontkend worden en vragen om een serieus antwoord vanuit links. Het is dan ook jammer dat de discussie over "Empire" in Nederland niet van de grond kwam. Verbazing hoeft dat desondanks niet te wekken. Sinds Troelstra's mislukte socialistische omwenteling in 1918 weten we dat alles wat met revolutie van doen heeft, wél halt houdt aan de grens bij Zevenaar.

Niet getreurd, met "Terugkeer" dient zich een nieuwe kans aan. Het biografische interview biedt een kader waarin we Negri's gedachtenflarden kunnen plaatsen. Dat maakt een beter begrip van zijn visie mogelijk. In "Terugkeer" gaat Negri niet alleen in op zijn filosofische en politieke ideeën, ook zijn recente levensloop komt aan bod. Afkomstig uit een rood nest groeide Negri in de roerige jaren zestig en zeventig uit tot een van de bekendste vertegenwoordigers van de Italiaanse radicaal-linkse beweging. Hij was de ideoloog van de operaïsten, beter bekend als autonomen. Zij wilden het communisme nieuw leven inblazen. Volgens hen was de visie van Marx, onder invloed van de communistische partij en de vakbonden, ontdaan van alle subversieve, revolutionaire kracht. Met een deterministisch beroep op kapitalistische 'natuurwetten', die een omwenteling vooralsnog onmogelijk zouden maken, bedreven de linkse bonzen een schaamteloos reformisme. Althans, dat meenden de operaïsten. Negri en de zijnen pleitten daarentegen voor een herwaardering van de klassenstrijd als motor van de geschiedenis. Het was sociale strijd van onderop die de wereld vormde, geen 'objectieve' marxistische wetmatigheden.

De opstand van wat later de generatie van '68 is gaan heten, mislukte. Op beschuldiging van deelname aan activiteiten van de Rode Brigades veroordeelden de rechters Negri tot een lange gevangenisstraf. Zijn vlucht naar Frankrijk gaf hem nog wat tijd, al bleek dit uitstel van de executie. Tijdens zijn ballingschap raakte Negri via zijn vrienden Gilles Deleuze en Félix Guattari onder invloed van de postmoderne filosofie. Dat heeft zijn sporen nagelaten in Negri's denken.

Positivisme
Vanwege zijn prominente positie in de linkse beweging, zowel de huidige als die van '68, vervult Negri een brugfunctie tussen twee generaties van verzet. Zijn persoonlijke levensverhaal is tegelijkertijd een politieke geschiedenis van het naoorlogse Italië. In tegenstelling tot vele anderen verloor Negri zijn strijdbaarheid niet. Evenmin bleef hij steken in de analyses van de jaren '70. Hij maakte een theoretische ontwikkeling door. Negri is van operaïstisch denker in het Italiaanse arbeiders- en studentenverzet, via de Franse postmoderne filosofie uitgegroeid tot een van de leidende ideologen binnen de beweging voor een andere globalisering. Dat gezegd hebbende, moet ook gewezen worden op de tekortkomingen in Negri's visie. Voor kritiek kunnen we het beste over de grens gaan. Een interessante bundeling van discussiebijdragen over "Empire" geeft het Duitse boekje "Kritik der Weltordnung". Zo wijst Giovanni Arrighi op de blinde vlek van Negri en Hardt voor de nog steeds groeiende welvaartskloof tussen rijke en arme landen. Van een 'uitgevlakt' Empire is nog lang geen sprake. Joachim Hirsch meent dat het "Empire" aan empirische onderbouwing schort: van het volledige verdwijnen van de nationale staat is weinig terug te zien in de wereld om ons heen. De voornaamste tekortkoming van Negri's ideeën is echter veel algemener. De Italiaan vertelt op hoge toon dat alles anders moet, zonder daarbij aan te geven hóe. Inderdaad, de traditionele arbeidersklasse lijkt langzaam te verdwijnen, althans in de Westerse wereld. Hetzelfde geldt voor de vakbonden als machtsfactor. Maar wat stelt Negri daartegenover? Voor politiek actieve mensen hebben zijn luchtspiegelingen over de nieuwe wereld die komen gaat weinig praktische waarde. Je kunt immers niet zomaar het idee van een arbeidersklasse, van vakbonden en van partijen als verouderd aan de kant schuiven, zolang er geen concreet alternatief voor handen is.
Bovendien is het onzeker of het door Negri geschetste scenario uiteindelijk werkelijkheid zal worden. Hij baseert zich weliswaar op enkele concrete ontwikkelingen, maar de rest van zijn visie is persoonlijke inkleuring. Daarbij geeft hij blijk van een buitengewoon simplistische, positivistische visie op de menselijke geschiedenis. Net zoals het kapitalisme een vooruitgang was op het feodale tijdperk, zou het Empire dat volgens Negri zijn ten opzichte van de huidige periode. Alleen al het voorbeeld van Auschwitz laat zien dat de historische ontwikkeling van de mensheid niet langs zulke eenvoudige, rechte lijnen verloopt.

Het volle leven
Het naïeve positivisme daargelaten biedt Negri een verfrissende visie, die voor alles progressief is. En dat is een welkome bijdrage aan het debat, in een periode waarin zelfs binnen de andersglobaliseringsbeweging reactionaire geluiden klinken ten aanzien van individualisering en globalisering. Het succes van een trilogie als "Lord of the Rings" laat zien hoe groot de aantrekkingskracht is van dergelijke feodale, patriarchale antwoorden.
Negri daarentegen weerstaat de verleiding om terug te grijpen op als romantisch voorgestelde achterlijke tijden. In zijn zoektocht naar een alternatief denkt hij mee met de ontwikkelingen, in plaats van ze te willen terugdraaien.

En ja, daarbij is zelfs plaats voor enige revolutionaire antidepressiva, altijd welkom in barre, rechtse tijden. Negri introduceert het Griekse begrip bios om een revolutionair idee van het 'volle leven' aan te duiden. Streven naar bios, dat is het door de dichter Marsman verwoorde verlangen Groots en Meeslepend te willen leven. Het is de wens om 'de menselijke ervaring in haar geheel te willen ondervinden'. Een communistische omwenteling moet volgens Negri neerkomen op het terugplaatsen van dit idee van bios in het middelpunt van het menselijk bestaan. Verzet als geheim van de vreugde: daar kan geen esoterie tegenop. Benieuwd wat het tweede deel van "Empire" hieraan toe te voegen heeft.

noten:
- "Terugkeer. Biopolitiek ABC" / Antonio Negri. - Amsterdam, Uitgeverij Van Gennep, 2004
- "Kritiek der Weltordnung. Globalisierung, Imperialismus, Empire" / Thomas Atzert/Jost Müller (red.). - ID Verlag
- Zie de eerdere aandacht voor Negri in het Kleintje-archief en de gratis aanbieding van het Negri-boekje "Autonomie: hoofdlijnen van het politiek-theoretisch project van Toni Negri" (Papieren Tijger, Breda) via onze website www.stelling.nl/kleintje

(Koen Haegens heeft bovenstaand artikel alweer een hele tijd terug geschreven voor 't blad Grenzeloos, zie www.grenzeloos.org)

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 401, 8 april 2005