Misverstanden rond samenzweringstheorieën

deel 1

Samenzweringstheorieën, we hebben het er vaker over gehad in het Kleintje. Doorgaans in verband met de extreemrechtse, dan wel antisemitische, intenties van degenen die dergelijke veronderstellingen de wereld in slingeren.

door Peter Edel

Een bijzonder geval was echter 'Pedro' die in Kleintje Muurkrant nummer 312 op het antisemitisme wees in de publicaties van de Amerikaanse samenzweringstheoreticus William Cooper. Ik meende toen op dit artikel te moeten reageren. Niet omdat ik ontken dat Cooper er extreemrechtse denkbeelden op na houdt, maar omdat 'Pedro' een aantal zaken aan hem had toegeschreven, die in feite elders thuis hoorden (1). 'Pedro' reageerde met een artikel in het Kleintje (2), waarin hij mijn kortstondige pas-de-deux met het samenzweringsdenken ter sprake bracht, zoals naar voren kwam met het artikel "Kanttekeningen bij herdenking", dat in 1996 door Ravage werd gepubliceerd (3).
Op nogal neerbuigende wijze attendeerde 'Pedro' mij op de extreemrechtse gevaren van het samenzweringsdenken. Daarvan keek ik op dat moment niet zo op, gewend als ik ben geraakt aan dergelijke reacties vanuit linkse kringen op artikelen die ik heb geschreven. Mijn verbazing was daarom niet gering toen ik vernam dat de achtergrond van onze 'Pedro' nogal wat extreemrechtse vlekjes vertoont. Op de Internetsite van de "Stichting Informatie Maatschappelijke Problemen Occulte stromingen" (www.stelling.nl/simpos) wordt 'Pedro', die in werkelijkheid Ricardo Goverts bleek te heten, zelfs een regelrechtse infiltrant genoemd, die namens CP'86 binnen linkse organisaties spioneerde.
Als het hier inderdaad om infiltratie ging, zoals SIMPOS suggereert, dan hielden de artikelen van 'Pedro' in het Kleintje daar wellicht verband mee. De vraag dringt zich daarbij op waarom 'Pedro' uitgerekend naar het samenzweringsdenken heeft gewezen in zijn onderneming om zich binnen links te manifesteren. Kennelijk meende hij met een dergelijk artikel eenvoudig te kunnen scoren, aangezien er binnen extreemlinks in Nederland een tamelijk sterke consensus tegen samenzweringstheorieën bestaat. Zowel extreemrechts, als antisemitisme, zijn daarbij veel gehoorde begrippen (wat dat betreft vormde het artikel van 'Pedro' op zichzelf zeker geen uitzondering). Naast het Kleintje wordt tevens op andere plaatsen binnen links op de gevaren van het samenzweringsdenken gewezen. De Internetsite van SIMPOS noemde ik al, maar ook bij Kafka wil men niets van samenzweringstheorieën weten. In een wat verder verleden verscheen daarnaast al kritiek op het samenzweringsdenken in de bladen Ultimatum en Konfrontatie. Verder heeft Marcel Hulspas van de stichting Scepter zich hieromtrent eveneens al vaker kritisch uitgelaten.
Ik kan me niet aan de indruk onttrekken dat 'Pedro' voor de lezers van het Kleintje over wilde komen als iemand die te vertrouwen viel, door simpelweg aansluiting te zoeken bij een mening die vrij algemeen aangetroffen kan worden in het linkse milieu. Met de hier gangbare opvattingen over het samenzweringsdenken, kon Pedro zijn kans grijpen en schreef hij een artikel dat wel in de smaak moest vallen bij een links denkend publiek.
Als dit werkelijk, bewust dan wel onbewust, de bedoeling was van "Pedro", dan werkte zijn opzet heel goed. Er was in ieder geval geen haar op m'n hoofd dat er toen over dacht dat de wind uit deze hoek waaide. En ook de redactie van het Kleintje had hieromtrent destijds niet het minste vermoeden. Er was simpelweg geen enkele indicatie wat voor vlees we hier in de kuip hadden. De man wond zich op over antisemitische aspecten in de het denken van William Cooper; wat kon daar nou mis mee zijn?
Nou van alles, dat is wel gebleken. Want als kritiek op samenzweringstheorieën voor extreemrechtse infiltranten een toegangsweg wordt tot het vertrouwen van links denkenden, is er volgens mij iets danig mis. De hoogste tijd dus om in de komende nummers van het Kleintje tot een nadere analyse van het verschijnsel samenzweringstheorieën te komen.

Het samenzweringswereldbeeld
Laat ik voorop stellen dat ik de laatste zal zijn om te ontkennen dat er extreemrechtse, dan wel antisemitische, groeperingen of personen zijn, die hun verwerpelijke ideologie mede verkondigen aan de hand van samenzweringstheorieën. Na dit onderwerp meer dan tien jaar bestudeerd te hebben vind ik het dan ook volledig terecht dat er in een linkse context tegen dergelijke samenzweringstheorieën gewaarschuwd wordt. Maar daar staat tegenover dat naar mijn ervaring lang niet iedere samenzweringstheorie (of theoreticus) per definitie extreemrechts of antisemitisch is.
Het zogenaamde 'samenzweringswereldbeeld' bestaat uit verschillende elementen, die met elkaar gemeen hebben dat ze zich allen min of meer in een geheime context afspelen. Het gaat vanzelfsprekend te ver om het gehele samenzweringsdenken hier uit de doeken te doen, maar een aantal belangrijke bestanddelen mogen niet ontbreken.
Zo zijn er de op internationale politiek gerichte 'denktanks', als de 'Council on Foreign Relations' (CFR), de 'Trilateral Commission' (TC) en de 'Bilderberg conferenties' (die in Nederland niet onbekend zijn door de betrokkenheid van Prins Bernhard). Voor de meeste hedendaagse samenzweringstheoretici vormen deze organisaties de onmiskenbare ingrediënten van wat de "geheime wereldregering" genoemd wordt.
Daarnaast spelen instanties en ondernemingen, die op economisch gebied actief zijn, zoals de internationale bankwereld en de (Angelsaksisch georiënteerde) multinationale ondernemingen een belangrijke rol in het denken van veel samenzweringstheoretici. Banken en multinationals worden binnen het samenzweringswereldbeeld vaak afgebeeld als de scheppende kracht achter de denktanks die aan de geheime wereldregering zijn verbonden. Zo wordt benadrukt dat de Amerikaanse CFR in de twintiger jaren op initiatief van de machtige bankiersfamilie Rockefeller werd opgericht.
Overigens valt het met de geheimzinnigheid rond de CFR, die het samenzweringsdenken suggereert, wel mee. Het jaarverslag van dit instituut, waar alleen Amerikanen lid van kunnen worden, is bijvoorbeeld voor iedereen gratis te bestellen. Daarnaast geeft de CFR het tijdschrift Foreign Affairs uit, dat onder andere in NRC Handelsblad regelmatig besproken wordt. Iets anders is het gesteld met de in 1974 opgerichte Trilaterale Commissie. Van dit instituut, dat zowel Amerikaanse, Europese, als Japanse leden kent, zijn eveneens publicaties bekend, maar op al te veel aandacht stelt men daar geen prijs. Veel minder althans dan bij de CFR. De Bilderbergconferenties zijn van alle denktanks met verreweg de meeste geheimzinnigheid omgeven. Voor zover de Amerikaanse en Europese deelnemers al bekend zijn, zullen zij nimmer uit de school klappen over wat er bij de jaarlijkse bijeenkomst is besproken. Dat laatste kunnen de doorgaans vooraanstaande figuren uit bedrijfsleven en politiek zich mede permitteren omdat zij hier op persoonlijke titel verschijnen.
In tegenstelling tot bij de CFR en de TC zijn van de organisatie achter Bilderberg geen publicaties bekend. Wel zijn er geruchten dat de aantekeningen die aanwezigen op Bilderbergbijeenkomsten maken, na afloop worden verbrand uit vrees dat er iets uitlekt over de besproken onderwerpen. Eén al geheimzinnigheid dus wat de klok slaat bij Bilderberg.

De Vrijmetselarij
Naast de hier genoemde politieke elementen, kent ook het occultisme een prominente plaats binnen het samenzweringsdenken. Daarbij is vooral 'de vrijmetselarij' een geliefd onderwerp. Sinds de oprichting van dit genootschap hebben zich talloze theorieën over de Vrijmetselarij ontwikkeld. Niet zelden kennen die een rooms katholieke oorsprong, zoals in het geval van Leon Taxil, die de maçonnieke broederschap van de meest bizarre praktijken beschuldigde (hetgeen hij uiteindelijk overigens niet waar kon maken). Maar samenzweringstheorieën over de Vrijmetselarij komen tevens uit tal van andere richtingen, dat zal uit het vervolg van deze serie artikelen in het Kleintje blijken.
Ook over genootschappen die verwantschap vertonen met de Vrijmetselarij hebben zich samenzweringstheorieën ontwikkeld. Vaak wordt aan dergelijke stromingen nog een grotere maatschappelijke invloed verbonden dan aan de Vrijmetselarij zelf. Het belangrijkste voorbeeld van een dergelijk genootschap is zonder meer de orde der 'Illuminaten', die in 1776 te Ingolstadt werd opgericht door de Duitse professor canoniek recht Adam Weishaupt. Omdat Weishaupt zijn aanhang bij voorkeur vanuit de rijen der Vrijmetselaren rekruteerde, ontstond volgens het samenzweringswereldbeeld "een geheim binnen een geheim".
De meeste samenzweringstheoretici zullen het er over eens zijn dat de (sterk op de dialectische leer van de filosoof Hegel gebaseerde) ideologie van de Illuminati, in sterke mate bepalend is geweest voor de revolutionaire ontwikkelingen die aan het einde van de 18e eeuw met de Franse revolutie op gang kwamen. Daarnaast leert het samenzweringswereldbeeld dat de Russische revolutie en de opkomst van het nationaal socialisme, hun oorsprong kennen in het occulte gedachtegoed van de Illuminaten.
De ideologie van de Illuminaten wordt volgens het samenzweringsdenken ook tegenwoordig nog altijd door occulte genootschappen in de wereld gebracht. Bovendien zou er nog altijd sprake zijn van een ruime invloed op het wereldgebeuren. Zo brengen samenzweringstheoretici ontwikkelingen rond de door hen zo gevreesde "Nieuwe Wereldorde" vaak in verband met het gedachtengoed van Weishaupt en zijn Illuminatenorde. Zij zien de CFR, de TC en Bilderberg als de moderne vertegenwoordigers van de Illuminati ideologie. Een ander voorbeeld van een genootschap dat volgens het samenzweringsdenken nog altijd in de geest van de Illuminati actief is, is de aan de Amerikaanse Yale universiteit verbonden 'Skull and Bones' broederschap (4). Uit dit geheimzinnige genootschap komen niet alleen prominente politici voort (zoals George Bush en zoon), want ook de betrokkenen van denktanks als de CFR zijn vaak uit Skull and Bones, of vergelijkbare universitaire genootschappen, afkomstig. Dat laatste is trouwens een indicatie hoe dun de scheidingslijn binnen het samenzweringsdenken is, tussen occulte georiënteerde genootschappen en de denktanks die binnen de internationale politiek gebied actief zijn. Voor veel samenzweringstheoretici bestaat er dan ook niet zo vreselijk veel verschil tussen een Bilderberger en een Vrijmetselaar.

In het volgende Kleintje gaat het over de verschillende interpretaties die er wat betreft het samenzweringswereldbeeld mogelijk zijn.

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 342, 10 maart 2000