The world according to Brzezinski

Globalisatie (DEEL 6)

Het einde van de Koude Oorlog zorgde voor een heropleving van het geopolitieke denken in met name de Verenigde Staten en de Russische Federatie. Aan het begin van de 21e eeuw duiken gedachten uit de 19e eeuw weer op...

door Bas van der Plas

Geopolitieke en geostrategische denkbeelden bepalen de huidige politieke situatie in Oost en West. Hoewel dit fenomeen zich in zowel de Verenigde Staten, en de met haar verbonden westerse partners, als in de Russische Federatie laat waarnemen, gaan de ontwikkelingen in verschillende richtingen.
Representatief voor de wedergeboorte van het geopolitieke denken in de Verenigde Staten, en in het Westen in het algemeen, is een boek van Zbigniew Brzezinski dat in 1997 verscheen onder de titel 'Het Grote Schaakspel'. Brzezinski was tussen 1977 en 1981 veiligheidsadviseur van president Carter en doceert nu buitenlandse politiek aan de John Hopkins Universiteit in Washington en is verbonden aan het CSIS (Center for Strategic and International Studies). Tot op de dag van vandaag heeft Brzezinski grote invloed op de Amerikaanse buitenlandse politiek.
Brzezinski fundeert de huidige dominantie op wereldschaal van de Verenigde Staten op een viertal factoren: de wereldwijde militaire aanwezigheid, de superieure economische kracht, de technologische voorsprong en de wereldwijde populariteit van de Amerikaanse cultuur. Tot zover lijkt er niets bijzonders aan Brzezinski's analyse. Het wordt echter merkwaardig wanneer hij gaat beschrijven hoe de Amerikanen hun dominante positie kunnen behouden: om de status als wereldmacht pas werkelijk te consolideren moeten de Verenigde Staten in de toekomst Eurazië overheersen! Hij baseert deze gedachte dan op het geopolitieke denken van de Brit Halford Mackinder en de Duitser Karl Haushofer, die reeds aan het begin van de 20e eeuw erover spraken dat wie over de wereld wil heersen de beschikking moet krijgen over het hartland, oftewel Toerkestan, de brug tussen het Europese en Aziatische deel van het continent. Haushofer was Hitler's adviseur op geopolitiek terrein, zodat Brzezinski zich in goed gezelschap bevindt!

randverschijnselen
In 'Het Grote Schaakspel' beschouwt Brzezinski de Europese integratie, de uitbreiding van de NAVO en de zich naar Oost-Europa expanderende Europese Unie slechts als randverschijnselen van de Amerikaanse politiek. De ontwikkelingen versterken weliswaar de Amerikaanse invloed aan de westzijde van Eurazië, maar zij spelen op globaal niveau, wanneer het om de werkelijke machtsvraag gaat, slechts een marginale rol.
Wanneer de Verenigde Staten de controle willen krijgen over Eurazië dan moet er aan minimaal drie voorwaarden worden voldaan volgens Brzezinski: er moet geen nieuw Russisch Imperium of Sovjet-Unie komen, op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie moet geopolitiek pluralisme heersen, en het Westen moet een vrije toegang krijgen tot de grondstoffen in het gebied van de Kaspische Zee.
Bij het doel om Eurazië te beheersen spelen ook andere landen een rol in deze Amerikaanse strategie. Tot elke prijs moet Oekraïne een onafhankelijk land blijven want 'zonder Oekraïne is Rusland geen Euraziatisch rijk meer', aldus Brzezinski. 'Moskou zal er rekening mee moeten houden,' zo gaat hij verder, 'dat tussen 2005 en 2015 Oekraïne zowel lid van de Europese Unie als van de NAVO wordt.' Daarnaast vestigt Brzezinski de aandacht op Oezbekistan als 'ziel van het nationale ontwaken' van de volkeren in de voor Eurazië zo strategische Centraal-Aziatisch regio en op Azerbeidjan als de poort naar de Kaspische grondstoffen.

fantasieën
De strijd om Eurazië is in de visie van Brzezinski 'voor de globale suprematie en de historische erfenis van Amerika van beslissende betekenis'. Slechts een coalitie van China, Rusland en Iran zou de Amerikaanse plannen kunnen verijdelen. Maar voor ongerustheid is er geen aanleiding, want de internationale verhoudingen zijn allemaal in het voordeel van de 'enige wereldmacht', zodat Brzezinski vaststelt: 'Voor de eerste maal in de geschiedenis is één enkele staat de werkelijke wereldmacht en heeft een niet-Euraziatische staat wereldwijd deze overheersende positie en wordt het centrale toneel van de wereld, Eurazië, door een buiten-Euraziatische macht gedomineerd.'
Deze ideeën van Brzezinski kan men niet simpel afdoen als fantasieën in een geopolitiek schaakspel. Daartoe zijn er teveel praktische stappen gezet vanuit Washington die in de richting gaan van Brzezinski's pleidooien. De Amerikaanse regering ondersteunt actief de politieke en militaire onafhankelijkheidslijn in Oekraïne en laat zich leiden door een collega van Brzezinski aan de John Hopkins Universiteit, Michael Mandelbaum. Deze leidende figuur binnen de Council on Foreign Relations in Washington raadde de Amerikaanse regering aan om de Russische Federatie te behandelen als 'unruly adolescent' (lastig halfvolwassen) en Moskou 'met stille afschrikking' (tacit deterrence) ervan te weerhouden ooit nog een vinger naar Oekraïne uit te strekken.

antirussisch
Washington ondersteunt actief de strategische allianties die in verschillende varianten gesloten worden tussen staten op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie, maar die als grote gemene noemer hebben dat zij duidelijk antirussische accenten hebben. Een voorbeeld is de GUUAM, een geformaliseerd samenwerkingsverband tussen Georgië, Oekraïne, Oezbekistan, Azerbeidjan en Moldova. Ook heeft Washington de hoop dat Turkije een dominante rol zal spelen in de Turkstalige republieken van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten in de Kaukasus en Centraal-Azië (Oezbekistan, Kyrgyzstan, Turkmenistan, Kazachstan en Azerbeidjan, maar ook nog tot de Russische Federatie behorende republieken als Tsjetsjenië, Dagestan en Tatarstan), en Washington dringt er daarom bij de Europese partners op aan om Turkije tot de EU te laten toetreden en deze Turkse ambities te ondersteunen. Intussen bouwt de VS haar eigej politieke en economische positie op in de landen rond de Kaspische Zee, vooral in Azerbeidjan, en Washington heroverweegt zelfs haar eigen politiek ten opzichte van Iran. En dat alles met het doel om de Russische invloed terug te dringen, elke vorm van herintegratie binnen het Gemenebest van Onafhankelijke Staten te voorkomen en zo ongestoord de eerste viool in Eurazië te kunnen spelen.
Deze Amerikaanse politiek ten opzichte van de Russische Federatie, ook wel 'neo-containment'-politiek genoemd, is niet onomstreden. Het is in tegenspraak met het aanbod van een partnerschap dat het Westen gedaan heeft met de Grondakte NAVO-Rusland (zie deel 5). Maar Washington kan zich dit permitteren, gebruikmakend van de zwakte van de Russische Federatie en de groeiende afhankelijkheid van Moskou van westerse investeringen en westerse economische hulp om het land uit het dal te trekken. Dat aan deze 'hulp' voorwaarden verbonden worden mag duidelijk zijn.

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 359, 31 augustus 2001