De toekomst van de herinnering

In opdracht van de minister van Justitie Sorgdrager schreef de rechtspsycholoog Peter van Koppen eind vorig jaar een rapport over de manier waarop de politie moet omgaan met aangiften van incest. De oplettende lezer kon constateren hoe vooringenomen deze man is ten aanzien van seksueel misbruik van kinderen. De intellectuele elite, die zich tegenwoordig uitstrekt tot in de middenklasse, bepraatte de zaak kort in de desbetreffende media. De rest van de wereld draait inmiddels verder.
Net als in Amerika doen steeds meer vrouwen aangifte van incest nadat ze zich de schade door therapie pas herinneren. En net als in Amerika groeit ook hier een groeiende weerzin tegen die aangiften. Van Koppen deed onderzoek en kwam tot de conclusie dat hervonden herinneringen van seksueel misbruik allemaal flauwekul zijn. Volgens Van Koppen hebben zich in Nederland de afgelopen jaren ruim honderd zaken voorgedaan waarin hervonden herinneringen van seksueel misbruik een rol speelden en waarvan het slechts éénmaal tot een veroordeling kwam. De verdachte bekende. (De hervonden herinneringen bleken bij dit slachtoffer wél te kloppen?) Ja, natuurlijk zwijgt de rest. Er zijn immers geen harde bewijzen na al die jaren en wie geeft immers toe zijn zoontje of dochtertje verkracht of seksueel gebruikt te hebben. Deze wandaden gebeuren juist in het geniep, bij de gratie van geheimhouding. De dader heeft de dans ontsprongen en zal dat ook blijven doen. Door zijn schaamte zal hij ook nooit tegen zichzelf bekennen, laat staan aan een ander. En waarom zou hij ook, de sporen zijn allang uitgewist en getuigen zijn er niet. In België is er een project waar ze de daders van incest op een andere manier benaderen, namelijk met begrip. In het begin ontkennen ze allemaal, maar door de toepassing van enig begrip voor de dader bekennen ze vrijwel allemaal in een later stadium. Herinneren is selectief. Dat soms tóch de dader bekent bewijst de gruwel van seksueel misbruik. Zoals bijvoorbeeld een willekeurig bericht uit de krant in 1997 laat zien waarin een 68-jarige man en diens 40-jarige zoon maar liefst zeventien incest- en verkrachtingsdelicten bekenden, gepleegd tussen 1980 en 1996. De vader zou met vijf vroegere buurtbewoners en met twee dochters jarenlang ontuchtige handelingen gepleegd hebben, waarvan een aantal ook was verkracht. Eén dochter is door de vader driemaal zwanger gemaakt, waaruit twee kinderen zijn geboren. De derde zwangerschap is beëindigd door een abortus, toen de dochter 14 jaar oud was. Ook waren minstens vijf kleinkinderen seksueel misbruikt en verkracht. De 40-jarige zoon werd verdacht van verkrachtingen en incest met nog eens vijf familieleden. Was er geen bekentenis of bewijs, wie zou dan de vrouw die uiteindelijk aangifte heeft gedaan, geloofd hebben?

Van Koppen vindt dat nietsvermoedende vrouwen moeten worden beschermd tegenover verkeerde therapeuten zodat ze niet "met een gruwelijk en verzonnen verleden worden opgezadeld". Allereerst wordt niemand ZOMAAR met een gruwelijk en verzonnen verleden opgezadeld (in deze gevallen klopt het spreekwoord 'waar rook is, is vuur'). Het veelvuldige misbruik door therapeuten is een andere zaak. Dat mensen moeten worden beschermd tegen verkeerde therapie, daar ben ik het mee eens. Maar dan wel in de vorm van JUISTE informatie. Denk je echt dat een kind dat door zijn ouders serieus wordt genomen, dat wordt gerespecteerd, dat geliefd is en beschermd, later in zijn leven om wat voor reden dan ook naar een therapeut gaat en plotseling een "gruwelijk en verzonnen" verleden krijgt opgezadeld? Van Koppen vindt dat er geen enkel empirisch bewijs is voor het bestaan van verdrongen herinneringen. Dat is er overigens ook niet voor verliefdheid. Zelfs de beelden en geluiden die tot ons komen in onze dromen zijn ook nooit wetenschappelijk bewezen. Moet je dan maar meteen de conclusie trekken dat ze simpelweg niet bestaan? Dat bij patiënten die een behoedzaam blootleggende therapie hebben ondergaan blijvende fysiologische veranderingen plaats hebben gevonden, zoals verlaging van de bloeddruk en het hartritme, de lichaamstemperatuur en een veranderde electro-chemische activiteit in de hersenen, worden afgedaan als louter toevalligheden. Zelfs neurochirurgie, drugs en medicijnen of dagelijkse meditatie hebben dat nooit bereikt. Dat overlevenden van kindermishandeling een kleinere hippocampus hebben (het orgaan dat het stellig geheugen reguleert) wordt ook opzij geschoven. De exacte locatie van het geheugen is overigens tot op heden ten dage nog altijd niet in kaart gebracht en onderzoek van Joseph Ledoux (verbonden aan de universiteit van New York) toont aan dat de amygdala, een klein orgaan in de hersenen, primitieve emotionele reacties kan opslaan, onafhankelijk van de hippocampus. Maar hoe zou de wetenschap het willen hebben? In een laboratorium een baby mishandelen om vervolgens de resultaten te onderzoeken?

Is het zonder gevolg wanneer een baby wordt geslagen, misbruikt en verwaarloosd omdat het geheugen zich nog niet heeft gevormd? Een baby kan niet naar de rechtbank. De dader weet zijn slachtoffer goed te kiezen. Later probeert het slachtoffer alsnog gerechtigheid te krijgen maar krijgt dankzij de arrogantie van mensen als Peter van Koppen steeds vaker te horen, zelfs al bij de aangifte, dat een rechtszaak zinloos is. Een vreemde interpretatie van het strafrecht. Waarschijnlijk bijgestaan door zijn collega H.F.M. Crombag, rechtspsycholoog en hoogleraar in Maastricht, óók een fanatiek tegenstander van de verdrongen herinneringen (hij schreef er met de hoogleraar Merckelbach een boek over), lijkt Van Koppen echter zeer beïnvloed te zijn door de Amerikaanse psychologe Elisabeth F. Loftus die het zogenaamde False Memory Syndrome (FMS) heeft ontdekt. Volgens haar kun je op een vrij simpele manier herinneringen inplanten bij een bepaalde groep mensen die deze herinneringen vervolgens als echt verdedigen. George Orwell had het niet beter kunnen verzinnen.

Testpersonen in haar onderzoek kregen beelden en foto's te zien en werden daarna één of meer malen erover geïnterviewd. Ongeveer een kwart van de geteste personen beweerde dingen te herinneren die aantoonbaar onjuist waren. Sommigen beweerden bijvoorbeeld Minnie Mouse gezien te hebben in plaats van Mickey Mouse. Nu wordt dit doorgevoerd als bewijs dat mensen valse herinneringen kunnen hebben in zaken als kindermishandeling en incest. "Valse herinneringen die door sluwe therapeuten zijn ingeplant in onschuldige vrouwen, die vervolgens hun vader aanklagen voor seksueel misbruik in hun jeugd." Toen Freud ontdekte dat rijke Weense vrouwelijke patiënten uit de elite allemaal seksueel misbruikt waren, maakte hij dezelfde fout. Gesofisticeerde mensen doen zulke dingen niet en hij verzon de verleidingstheorie met alle gevolgen vandien. Een voorbeeld dat Loftus graag gebruikt is dat de FBI meer dan duizend gevallen van satanische rituelen heeft onderzocht en nimmer is er een spoor van bewijs gevonden (en J. Edgar Hoover ontkende altijd het bestaan van de mafia). In België zijn inmiddels wel bewijzen gevonden van satanische rituelen met kinderen. Ook komt Loftus altijd met oorlogsveteranen uit Vietnam en concentratiekampslachtoffers aandraven waar men geen verdrongen herinneringen vond. Het tegenovergestelde vond plaats, namelijk de herinnering laat hen nooit meer los. "Er is geen reden te bedenken waarom langdurig seksueel misbruik wél tot verdringing zou leiden", aldus Loftus. In tegenstelling tot wat een klein kind moet ervaren wanneer hij door zijn ouder(s) wordt misbruikt kan een volwassene de wreedheid van een oorlog of een kampbeul echter herkennen. Verdringing is niet noodzakelijk. Voor een klein kind is het dat wel omdat hij afhankelijk is van zijn ouders en uit zelfbehoud alleen maar van zijn ouder kan 'houden' en dus de schuld bij zichzelf zoekt. Hoe dan ook zijn er wel degelijk goed gedocumenteerde gevallen bekend van concentratiekampslachtoffers die hun hele verblijf volledig hadden verdrongen. De bekende schrijver G.J. Durlacher bekende een reünie georganiseerd te hebben van de mannen die samen met hem in het concentratiekamp hadden gezeten en daar gezamenlijk vele gruwelen hadden overleefd. Eén van deze 19, door de anderen dus wel herkend en bekend als medegevangene, wist totaal niets meer. Toch kwam hij naar de reünie. De verhalen zeiden hem niets en de anderen lieten dat - te zijner bescherming - zo. Totdat ze hun eigen kamplied begonnen te zingen. De man stond op en zong uit volle borst de tekst mee. De anderen schrokken zich dood, dachten dat nu alle ellende bij hem door zou breken, maar dat gebeurde niet. Wel kon hij later ter plekke zich de gebouwen herinneren, maar de herinnering aan mishandeling of andere gruwelen bleef uit. Zelfs bij volwassen slachtoffers kan verdringing optreden. De mate waarin de verdringing van mishandeling plaatsvindt is afhankelijk van tijd (duur en leeftijd) en intentie. Je kunt bijvoorbeeld altijd jeugdherinneringen hebben gehad aan een vader die je voortdurend slaat. Ogenschijnlijk precies zoals het gebeurde. Wat hier wordt verdrongen is het gevoel. Het wordt door velen gerationaliseerd. "Ik was nou eenmaal een lastig kind", "Het heeft me uiteindelijk genoeg discipline bijgebracht" of "Mijn vader had een moeilijk leven". De gevoelens van pijn en vernedering zijn begraven. Begraven onder agressie, neuroses, depressiviteit of een afgevlakt gevoelsleven. Aanhangers van FMS zijn trots op hun voorbeelden van duidelijke valse getuigenissen. Bijvoorbeeld de zaak van Nadean Cool, een eerste hulpverleenster uit het Noordamerikaanse Wisconsin. Zij zocht hulp bij een psychiater om haar te helpen bij het verwerken van haar reactie bij een traumatisch voorval van haar dochter. De psychiater gebruikte hypnose en andere suggestieve methoden om begraven herinneringen aan mishandeling in Cools eigen kindertijd naar boven te krijgen. Gedurende de therapie werd Cool overtuigd van verdrongen ervaringen, uiteenlopend van aanwezigheid in satanische sekten, het eten van baby's, van verkrachting, het hebben van seks met dieren en het gedwongen moeten aanzien van de moord op haar acht jaar oude vriendin. Ze dacht dat ze 120 persoonlijkheden had - kinderen, volwassenen, engelen, en zelfs een eend. En dat allemaal omdat Cool was verteld dat ze extreme fysieke en seksuele mishandeling had moeten ondergaan in haar kindertijd. Ook had de psychiater exorcisme op haar toegepast, waarvan één sessie zelfs vijf uur duurde inclusief het besproeien met wijwater al schreeuwend dat Satan haar lichaam moest verlaten. Cool besefte later dat valse herinneringen in haar waren geplant en klaagde de psychiater aan. In maart 1997 kwam het tot een deal voordat het tot een veroordeling kwam en ontving ze 2,4 miljoen dollar. Gevallen waarin vrouwen zich herinnerden verkracht te zijn maar nog altijd maagd bleken te zijn, dragen bij aan de onwaarschijnlijkheid van hun verhaal en gaan er bij iedereen als zoete koek in. Er is echter heel wat meer aan de hand.

Natuurlijk zijn er goed gedocumenteerde bewijzen van valse herinneringen. Dat geven de tegenstanders van FMS toe. Maar er zijn óók zeer goed gedocumenteerde bewijzen van verdrongen herinneringen. Dat laat bijvoorbeeld het boek van de zusjes Anne en Rolande ('Ons Geheim') onmiskenbaar zien. In eerste instantie vertrouwden zij onafhankelijk van elkaar hun vreemde herinneringen aan het papier toe. Hun verhaal bewijst dat verdrongen herinneringen wel degelijk op waarheid berusten. Aanhangers van FMS hebben tot op heden nog nooit, zelfs niet één enkele keer, toegegeven dat verdringing bestaat. Waarom zouden ze ook? Ze hebben een bijna perfect alternatief gevonden om hun eigen angsten en de herinneringen daaraan weg te praten. Overigens zijn er zeker gevallen bekend van vrouwen die volledig hadden 'vergeten' dat zij in hun tienertijd een kind hadden gebaard (en direct na de geboorte afgestaan). Een tastbaar bewijs voor verdringing! Loftus laat zich overigens niet uit over de gevallen waarbij mensen zich spontaan seksueel misbruik zijn gaan herinneren zónder therapie. Waarom de elitaire academische wereld Loftus uitvoerig beloont voor diens "het is allemaal maar flauwekul" onderzoek inzake kindermishandeling is niet onverwacht. Het zijn tenslotte de academici die een sterke aversie hebben tegenover het gevoel. Dat de elite zich graag bezighoudt met onderdrukking laat de geschiedenis zien. De hogere klassen beschikken over meer verdedigingsmogelijkheden tegen het trauma dankzij scholing en vaak een eenzijdige intellectuele ontwikkeling en het is zo dat juist de verdediging van het trauma (bijvoorbeeld verdringing, afkeer van het gevoel tegen de herinnering, ontkenning met behulp van idealisme) de neuroses veroorzaakt. De grote kranten nemen graag artikelen over die kindermishandeling bagatelliseren. Ook veel (intellectuele) journalisten hebben immers te kampen met een beschadigd gevoelsleven. Nu heeft de wetenschappelijke elite een wereldwijde vereniging opgericht, The False Memory Syndrome Foundation, die zich werkelijk manifesteert als een persoonlijke kruistocht tegen 'het kwaad'. Er worden strategieën gebruikt waar menig sekte jaloers op kan zijn. De leden worden voortdurend gebombardeerd (tien keer per jaar een nieuwsbrief) met voorbeelden die hun theorieën alleen maar bevestigen. Naast de bekentenissen van mensen die hun waarheid inzien en onder tranen zijn bekeerd, meestal ouders die werden beschuldigd van misbruik. Een grote propagandamachine kost een hoop geld. Naast de gewone jaarlijkse bijdrage voor de nieuwsbrief kun je ook 'Vriend van de FMS Vereniging' (Friend of the FMS Foundation) worden. Het kost je 500 dollar per jaar maar daar krijg je dan wel iets speciaals voor, namelijk "het voornaamste voordeel is de kennis dat je persoonlijke toewijding aan de Vereniging bijdraagt aan het afbreken van een buitengewoon kwaad en destructief geloofsysteem en het herstellen van familiebanden." Maar voor die 500 dollar krijg je n