Echo

Voordracht op zaterdag 4 mei 2024 bij de Dodenherdenking in de Casinotuin in Den Bosch door Eric Alink

Als je over de stenen rand keek, begon het je te duizelen. Tweeënzestig meter diepte maakt indruk op kinderen. Opgewonden dromden we rond de put. Op aanwijzing van meneer Gerritsen, de leerkracht van onze derde klas, mochten we omstebeurt iets in de gapende diepte roepen.

“Hoe heet de burgemeester van Wezel?”

In de verte balkte een echo.

Wat ik zelf heb geschreeuwd, weet ik niet meer. Maar op dat schoolreisje naar de Echoput bij Apeldoorn – in de jaren zestig nog een nationale attractie – is mijn interesse voor geluid gaan groeien. Vooral geluid dat zich niet laat smoren, fascineerde me. Jodelen op je kinderfiets in de holle Stationstunnel, verboden woorden roepen in het trappenhuis van een keurige flat, de hemelse verrukking als de organist van de Sint-Jan zijn klanken tegen de koepel liet kaatsen.

Ook in de jaren dertig en de Tweede Wereldoorlog zorgden gebeurtenissen voor echo's in Den Bosch. Maar de archieven vertellen niets over hun tijdsduur. Enkele vragen die dan ook in me blijven rondzingen:

Wat was de nagalmtijd van het applaus voor Anton Mussert, leider van de NSB, die op 12 maart 1935 in de goedgevulde zaal van Schouwburg Casino een toespraak hield?

Waar is de echo van Ivor Troostwijks eerste huilbui gebleven, de Joodse baby die op 13 november 1943 in het Huis van Bewaring aan de Sint Jorisstraat werd geboren, 76 dagen voordat hij in de gaskamer van Auschwitz om het leven zou worden gebracht?

Hoelang weerkaatsten in de Kerkstraat de kogelschoten waarmee twee verzetshelden op 8 augustus 1944 de beruchte collaborateur Piet van Bussel alias De Kin op de stoep voor boekhandel Heinen liquideerden?

Het is onbekend. Wel weten we dat onze oren fijngevoelig zijn en tot spitsen bereid, wat vooral bij dreiging van pas komt. Tijdens het raadplegen van een boek over geluid en echo deed ik nog een ontdekking. Ik las dat woorden hoogstens twee seconden nagalmen. Dan sterft het geluid weg en keert het nooit meer terug. Die natuurkundige wet geldt voor alle circa 430.000 Nederlandse woorden, op eentje na: fascisme.

Angst

Wie dacht dat de echo van het kwaad in 1945 abrupt zou stoppen, vergist zich. Want als je goed luistert, ontdek je dat de nagalmtijd van het fascistisch gedachtegoed aanzienlijk langer dan seconden, minuten of uren duurt. De echo ervan is oneindig lang. Fascisme is een woord dat nooit verstilt, ook niet in de zogeheten 'dode kamer' van het TNO waar geen akoestiek is. Zelfs in die ruimte behoudt het zijn lokkende nagalm, wat eveneens geldt voor de verwante begrippen autocratie en totalitarisme.

Internationaal winnen hun echo's aan kracht, waardoor een zorgelijke parallel tussen het Duitsland van de jaren twintig en dertig en de wereld van nu dreigt te ontstaan. Enkele overeenkomsten: sterke geopolitieke spanning; groeiend nationalisme, haperend vertrouwen in de democratie; onbehagen als dankbare brandstof voor populisme; de afkeer van andersdenkenden; toename van antisemitisme en islamofobie; de constante verspreiding van samenzwerings- en complottheorieën; wantrouwen tegenover wetenschap en rechtspraak; het aanwijzen van zondebokken en zwarte schapen; revanchistisch denken en de heiligverklaring van het eigenbelang.

Terug naar de Echoput.

"Waarop teert het fascisme het langst?"

Angst, angst, angst.

Wie bang of onzeker is, zal sneller zijn vrijheid, waardigheid en waarden uit handen geven en de hoop vestigen op autoritaire leiders, die steevast namens 'het volk' zeggen te spreken. Het is vaste prik: ze versimpelen elk complex vraagstuk tot een bingokaart, roepen getallen die de deelnemers behagen, maar dragen zelden oplossingen aan die juridisch – laat staan moreel – door de beugel kunnen

Stofwolk

Ter geruststelling: de vlag in Nederland hangt niet halfstok, behalve op 4 mei. Wij staan hier in vrijheid en waardigheid. Toch mompelt de geschiedenis dat waakzaamheid geboden is. Want het verspelen van de democratie en rechtsstaat begint vrijwel altijd klein, terloops en ogenschijnlijk onschuldig. Als craquelé in een bijna tachtig jaar oud plafond, aanvankelijk niet verontrustend – tot de barsten uitgroeien tot scheuren en je op een dag jezelf in een stofwolk afvraagt hoe dit in godsnaam kon gebeuren.

De oorlog kostte aan 910 mensen in Den Bosch het leven en sloeg bij duizenden inwoners een winkelhaak in hun ziel. Aan hen, maar ook aan onszelf en komende generaties, zijn we verplicht ongemakkelijke vragen te stellen.

Zo denk ik aan Louis van Bunge, de Bossche journalist die als lid van de Parool-groep illegale kranten verspreidde. Hoe zou deze voorvechter van het vrije woord het beoordelen dat een huidig politiek leider in Nederland journalisten 'tuig van de richel' noemt en hen verdacht maakt?

Ik denk aan George Wheatly, soldaat van het East-Lancashire Regiment, die op 22 oktober 1944 om het leven kwam bij de bevrijding van onze stad. Hij was zeventien. Hoe zou hij de terugkeer van rechts-radicalisme in Europa bezien? Zou hij zijn leven hebben willen offeren voor mensen die nu – zelfs tot in ons parlement – triomfantelijk het destructieve gedachtegoed van Poetin verkondigen?

Ik denk aan Carolina Winterstein, een meisje van negen uit de Roma en Sinti-gemeenschap in Den Bosch dat op 22 mei 1944 in Auschwitz werd vermoord. Hoeveel huiver zou het haar bezorgen als ze hoorde dat Roma en Sinti-kinderen in het Hongarije en Slowakije van nu opnieuw uit schoolklassen worden geweerd?

Ik denk aan Martien van Soestbergen, in de oorlog wethouder en verzetsman in Den Bosch. Hoeveel gevaar zou hij herkennen in recente aanvallen op de democratie? De minachting die spreekt uit de kwalificatie 'nepparlement', de herhaalde opruiingen tot geweld tegen de overheid, de openlijk flirts met regimes die uit zijn op de destabilisatie van onze samenleving?

Ik denk ook aan Harry Holla, wetsgetrouw jurist en spil in het verzet. Hoe zou hij het typeren dat een beoogd premier spreekt over een "corrupte rechtsstaat" en "laffe rechters" die "knettergek" zijn? Wat zou hij vinden van het morrelen aan de Nederlandse Grondwet en Europese verdragen? En hoeveel grijze haren zou het Holla bezorgen dat sommige politieke partijen de strikte scheiding der machten op de zeephelling zetten?

Ik vermoed dat alle genoemden teleurgesteld zouden zijn. Ongetwijfeld hadden ze verwacht – nee: erop gerekend – dat we uit hun levens en offers tijdloze lessen zouden trekken.

Open stad

Ik heb het overigens nagevraagd. De Echoput bij Apeldoorn blijkt niet meer toegankelijk. Al sinds 1977 is zij voor het publiek gesloten. Nooit meer het raadsel over de burgemeester van Wesel, of het gissen naar het favoriete eten van de koning van Beieren. Evenmin zal nog het antwoord klinken op de droefgeestige echovraag die schrijver Rudy Kousbroek stelde:

“Welke vogels maken je aan het huilen?”

Toch zullen weinig Nederlanders rouwig zijn om het opdoeken van de attractie. Dankzij social media bezit ieder van ons een eigen echoput, waarin het eigen gelijk met elke like langer rondzingt.

Hier staan we, in een park in Den Bosch. Een gastvrije, open, verdraagzame stad. De slotvraag luidt hoe we dat het beste kunnen uitdragen. Ik denk op twee manieren. Laten we onze stem verheffen tegen onverdraagzaamheid, wat moet lukken want DB verwijst zowel naar Den Bosch als decibel. Maar nog sterker hoop ik dat de twee minuten stilte van deze avond een eindeloze nagalmtijd heeft. Een echo die elk van ons zal blijven herinneren aan de keuze voor een vrije of een onvrije samenleving.

(op deze website is bovenstaande tekst en veel meer schitterend schrijf-werk van Eric Alink te vinden)