Het onfatsoen van Minister Spies

door Roger Vleugels (juridisch adviseur openbaarheid van bestuur)

In een democratie kun je van mening verschillen. Dat hoort zo. Dat is een recht. Een
minister mag voorstellen een wet te verbouwen, mag voorstellen een wet te beperken. Dit
doen of gedogen via onbehoorlijk bestuur mag echter niet.
Er zijn vier redenen om Minister Spies onfatsoenlijk te noemen. Nederland heeft een vrij
liberale Wob: Wet openbaarheid van bestuur. Althans de letter van de wet is vrij liberaal.
De manier waarop de overheid hem uitvoert was altijd, al vanaf de invoering in mei 1980,
vrij obstructief. Dit probleem is sinds de laatste twee Kabinetten Balkenende, en vooral
door toedoen van Minister Ter Horst, excessief toegenomen.
Ondanks een wetswijziging waardoor Wob-verzoeken nu pas na 56 dagen, een van de traagste
antwoordregimes ter wereld -normaal is 28 of 30 dagen- beantwoord hoeven te worden, wordt
in 50 procent van alle gevallen de deadline niet gehaald. Naast deze obstructie is de
Nederlandse overheid koploper in het onrechtmatig inzetten van weigergronden. Veel vaker
dan elders sneuvelen deze namelijk in bezwaar- en rechtbankbeslissingen. Door dit gedrag
zijn we in minder dan 10 jaar in de ranking van landen met een Wob, 88 stuks, van gidsland
verworden tot achterhoede. Enkele data:
1 van de traagste Wobs ter wereld; bovengemiddelde obstructie, amper Wob ambtenaren (1-2-3
-4 per ministerie, in het Verenigd Koninkrijk is 100 per ministerie heel normaal); bij 50
procent van alle Wob-verzoeken wordt de maximum beslistermijn overschreden; geen opleiding
voor Wob ambtenaren; en dat allemaal bij heel weinig Wob verzoeken: NL op landelijk niveau
8 per 100.000 inwoners, VK 72, Ierland 125, Bulgarije 175, VS 492.

Reden 1
Beleidsvoorbereiding buiten bereik van de Wob: Minister Donner heeft op 3 mei 2011 in zijn
lezing op de Dag van de Persvrijheid voorgesteld beleidsvoorbereidende documenten buiten de
werking van de Wob te brengen. De overheid heeft, in zijn woorden, behoefte aan en recht op
beleidsintimiteit. Beleidsvoorbereidende documenten vormen in alle landen met een Wob meer
dan 70, 80% van alle Wob-verzoeken. Zijn gedachte kwam dus neer op het leegroven van de
werking van de Wob.
Natuurlijk heeft de minister nooit serieus bedoeld om dit te doen, hij deed dit slechts om
de toon te zetten voor aankomende debatten over het hervormen van de Wob. In zijn brief aan
de Kamer van 31 mei 2011, opgesteld naar aanleiding van zijn speech van vier weken eerder
komt dit voorstel dan ook niet meer voor. Het doel van Minister Donner, het stimuleren van
een negatief klimaat rond de Wob, is geslaagd. Minister Spies laat door niet handelen dit
klimaat voortbestaan, dat is onfatsoenlijk. Geldt idem voor de Tweede Kamer.

Reden 2
Oneigenlijk en/of commercieel gebruik van de Wob: Al vanaf midden jaren negentig duiken met
enige regelmaat pogingen op om het aantal Wob-verzoeken in te dammen. Pogingen die omdat er
in Nederland extreem weinig Wob-verzoeken zijn vaak om die reden alleen al verdampen. Er is
simpelweg geen aanleiding en geen urgentie tot indammen. Toch is er stemmingmakerij. Sinds
een aantal jaren krachtig gevoed door de VNG. Midden jaren negentig begon het Wobben bij
gemeentes, daarvoor werd er in hoofdzaak alleen bij landelijke overheden geWobd. Begin deze
eeuw begonnen gemeenten te klagen over werkdruk. De VNG kwam tot voorstellen, bijvoorbeeld
om kosten in rekening te brengen - zie bij reden 4-.
De VNG stimuleerde ook de gedachte dat de Wob oneigenlijk en/of commercieel gebruikt zou worden en dat dit onjuist of onrechtmatig zou zijn. Juristen van binnen en buiten de overheid zijn het er over eens dat dit een onzalige gedachtengang is. Alle soorten van gebruik van de Wob zijn denkbaar, toegestaan en in juridische definities niet te onderscheiden van het algemeen belang als grond voor gebruik. Dit laatste is onlangs door het Hof Den Bosch [11/00113] in een diep en
principieel gemotiveerde uitspraak bevestigd. Een krachtig signaal. Onder deze uitspraak
van het Hof in Den Bosch liggen een hele reeks rechtbankuitspraken die alle kosteninning,
buiten kopie- en verzendkosten, onrechtmatig vinden. Een Minister Spies en een Kamer die de
stemmingmakerij tegen een recht: het recht op openbaarheid, laten voortbestaan zijn
onfatsoenlijk.

Reden 3
Werkdruk: De werkdruk per Wob-ambtenaar is in Nederland vrij hoog. Dat komt doordat er
nagenoeg geen Wob-ambtenaren zijn. Rond de invoering van de Wob zei de toenmalige minister
van BZK, dhr Rood, dat rekening gehouden moest worden met tot 50 Wob ambtenaren per
ministerie. Het zijn er nu 1-2-3-4 zonder Wob-opleiding, simpelweg omdat die opleiding niet
bestaat. In het VK hebben duizenden Wob-ambtenaren een Wob-opleiding op batchelor niveau.
Per hoofd van de bevolking hebben we in Nederland op landelijk niveau 10-20 keer minder
Wob-verzoeken in vergelijking met vergelijkbare landen zoals de Anglo-Saxische en de
Scandinavische. Noorwegen is koploper met op landelijk niveau 917 verzoeken per 100.000
inwoners, wij 8.
De werkdruk wordt vaak onderbouwd met het gedoe rond verkeersboetes: Er is een netwerk van
adviseurs ontstaan die snelheidsovertreders adviseert om via de Wob de inning van boetes te
frustereren. Dit kan doordat de overheid bij de inning van de boete via een acceptgiro niet
de flitsfoto of andere bewijsmiddelen voegt. Dit is op zich onbehoorlijk gedrag: een
overheid moet als ze iemand beboet het bewijsmiddel overleggen. Door na ontvangst van de
acceptgiro de foto via de Wob op te vragen kan de inning van de boete gefrustreerd worden.
De oplossing is simpel en al uitgetest. Waarschijnlijk gaat in de toekomst bij de
acceptgiro een wachtwoord voor de site waarop de snelheidsovertreder zijn/haar flitsfoto
met de onderliggende stukken kan raadplegen, gevoegd worden. Vooralsnog wordt het gehannes
rond verkeersboetes met graagte aangegrepen door bestuurders om de Wob in kwaad daglicht te
stellen. Een gotspe. Toen de VNG de werkdruk veroorzaakt door Wob-verzoeken, inclusief die
samenhangend met verkeersboetes, echt ging meten, bleek dat deze bijna nergens apart
geregistreerd werd en/of dat het volume als verwaarloosbaar te boek stond. Opnieuw laten de
Minister Spies en de Kamer deze veenbrand voortbestaan en voeden zo onjuiste emoties tegen
de Wob. Zelfs minister Donner gaf in zijn brief al aan dat de werkdruk niet althans amper
meetbaar is en vooral in de hoofden van de ambtenaren bestaat.

Reden 4
Kosten voor de behandeling van Wob-verzoeken: De directe aanleiding voor dit persbericht is
dat Minister Spies, ondanks mooie woorden in een brief aan de Kamer op 13 januari 2012,
geen einde maakt aan de pogingen van de VNG om voor de behandeling van Wob verzoeken kosten
te innen. Ook de Tweede Kamer grijpt niet in. Sinds de invoering van de Wob is bepaald dat
alleen voor kopiëren kosten, tegen kostprijs, in rekening gebracht mogen worden. Daar is
later bijgekomen, verzendkosten tegen kostprijs. Beslis-, behandel-, nasporings- en enz-
kosten mogen dus niet. Dat blijkt uit wet, regelgeving, memorie van toelichting,
wetsgeschiedenis, verstrekkingspraktijk, enz.
Enkele jaren geleden vond de VNG, vanuit veronderstelde argumenten rond werkdruk, het
redelijk dat er wel kosten in rekening gebracht mochten worden. Vreemde gedachte want hij
mist iedere rechtsgrond. Ongeveer 15% van alle gemeenten gingen dit doen. Inmiddels is die
groep gemeenten geslonken. Om de werkdruk goed in rechtszaken in te brengen is de VNG deze
gaan onderzoeken. Uit dat onderzoek kwam naar voren dat die werkdruk er amper is. Toch gaat
de VNG door en stimuleert zij gemeenten door te procederen. Alleen al bij enkele van mijn
cliënten, journalisten/persorganen, is de schade door inning, door die 10-15% van de
gemeenten die de VNG-lijn volgen, opgelopen tot tienduizenden euro's. Daar komen nog
tienduizenden euro's bij voor de procedures tegen die inning. Tezamen vele tienduizenden
euro's. De Ministers Donner en Spies hebben nooit de kosteninning ondersteund. (Minister
Ter Horst heeft het actief gedoogd!) De Ministers Donner en Spies hebben in brieven naar de
Kamer gemeld dat kosteninning verboden is, dat Nederland zeker inzake het kosten aspect het
Verdrag van Tromso volgt. (Dit is een op initiatief van Nederland opgesteld verdrag van de
Raad van Europa over Wobben) Dit verdrag verbiedt zeer expliciet kosten buiten de kopieer-
en verzendkosten. Feit is de dat VNG doorgaat met haar actie voor kosteninning. Vele van
die 10-15% van de gemeenten die aanvankelijk kosten inden zijn daar na de
rechtbankuitspraken en de brieven van beide ministers mee gestopt. Enkele gemeenten
procederen voort, ook heden nog, en innen ook in nieuwe zaken nog steeds. Opvallend is dat
de VNG de procedures inmiddels voor de gemeenten voert, tot aan de Hoge Raad aan toe! Dat
Minister Spies deze VNG obstructie, haaks staand op haar beleid, haaks staande op de
complete wetsgeschiedenis en haaks staand op de internationale context, niet verbied en
Wob-verzoekers op belachelijke kosten jaagt, geeft te denken.

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 440, 20 april 2012