Skip to main content
  • Archivaris
  • 406

Roma in Europa

Landelijk hoongelach brak uit toen onze regering een paar maanden geleden beweerde dat de Europese Grondwet, als verlengstuk van de Europese eenwording, een goed middel zou zijn tegen het uitbreken van etnische conflicten.

door Dirk Janssen (van Eurodusnie)

De dreiging van een Etnische oorlog in ons Europa werd door vrijwel de hele Nederlandse bevolking als ridicuul beschouwd. De verwijzingen van Balkenende naar concentratiekampen werden beschouwd als een misplaatst middel om de Europese Grondwet te propageren. En terecht, de beloofde derde wereldoorlog is in ons land nog altijd niet uitgebroken. Etniciteit is voor ons een onbekend fenomeen of toch zeker geen reden om een oorlog te beginnen. Bij conflicten tussen etnische groepen denken we aan lang vervlogen tijden waarvan we allemaal hebben geleerd of aan de Balkan, waar de voortschrijdende grenzen van de EU nu langzaam binnenrollen.

In de kandidaat lidstaten van de Europese Unie, Roemenië, Bulgarije, Kroatië en Turkije, speelt etniciteit nog altijd een belangrijke rol. De meest gehate en geminachte etnische groepering in vrijwel alle landen op de Balkan vormen de Roma (1). De Europese Commissie probeert met allerlei fondsen en politieke druk de kandidaat lidstaten zo ver te krijgen dat ze de situatie voor Roma verbeteren, uit vrees dat deze mensen straks hun toevlucht zoeken in het Westen. Ergens onderweg tussen Brussel en de krottenwijken op de Balkan blijft het geld echter hangen.
Wie op zoek gaat naar de oorzaken van etnische conflicten op de Balkan wordt voortdurend getrakteerd op verhalen die teruggaan tot de middeleeuwen. Iedere burenruzie wordt wel in het verlengde gelegd van een of andere heroïsche veldslag in de geschiedenis van Groot Servië, Groot Bulgarije, Groot Macedonië, Groot Albanië en/of het Turkse Rijk. Ook voor Roma is de geschiedenis belangrijk voor hun culturele identiteit, hoewel de veldslagen ontbreken. Belangrijk voor de identiteit van Roma is het feit dat zij nooit een eigen land hebben gehad. Als Roma een symbool voor hun volk gebruiken is dat een paard of een wiel, wat een symbool is voor hun mobiliteit.

We spreken Toma Ivanov, een Roma leider in Sofia, Bulgarije. "Roma zijn op de eerste plaats een vrij volk: tot aan de Tweede Wereldoorlog leefden Roma nog altijd als nomaden. Ze verdienden hun geld met voor ons volk typerende en gespecialiseerde ambachten, zoals messenslijpen, koperslaan, paardenhandel en natuurlijk muziek. Onze muziek is het thuis dat wij nooit gehad hebben. Zelfs in het Sofia van vandaag heeft ieder Roma-gezin nog een cassettespeler, hoe arm ze ook mogen zijn. Roma zijn een taai volk dat veel kan hebben, maar zonder muziek kunnen we niet leven.
Na de Tweede Wereldoorlog kwamen de communisten hier aan de macht en werden de Roma gedwongen om voor de staat te werken. Roma kwamen toen veelal terecht in de bouw. De tijd van het nomadenbestaan was toen voorbij. Toen het Communistische regime in 1989 aftrad en de economie compleet instortte werden de Roma het hardst getroffen. De herverdeling van het land over de nabestaanden van de oorspronkelijke eigenaren maakte dat de Roma nog altijd geen land hebben om te bewerken, en de vooroordelen over Roma maakten dat etnische Bulgaren altijd de voorkeur kregen op de arbeidsmarkt. De slecht georganiseerde transitie van het socialisme naar het kapitalisme heeft ervoor gezorgd dat Roma nu in slechtere omstandigheden leven dan ooit tevoren. Als je twee benen uit een vuilnisbak ziet steken van iemand die op zoek is naar eten, dan is dat in negen van de tien gevallen een Roma. In het Roma-ghetto aan de Velichkov-straat wonen 700 mensen. In dat hele ghetto is er maar 1 waterkraan en geen riolering. Dat is de toestand waarin mijn volk verkeert."

De organisatie van de Roma-gemeenschap is over de eeuwen heen weinig veranderd. Grotendeels omdat de Roma gemeenschap altijd een op zichzelf staande maatschappij heeft gevormd. In de huidige gesegregeerde maatschappij op de Balkan leven veel Roma nog altijd in een bijna feodale structuur. Ze behoren tot een clan, met aan het hoofd een zigeunerbaron. Deze baronnen bezitten vaak alle winkels in het ghetto en ook veel van de huizen. Veel Roma leven op krediet van hun baron, die als vergoeding bijvoorbeeld een deel van hun kinderbijslag, uitkering of loon opstrijkt. Als Roma hun schulden aan de baron niet meer kunnen betalen regelt de baron vaak een alternatieve vorm van betaling. Een dergelijk alternatief is niet altijd even legaal. De zigeunerbaronnen vormen een bovenklasse in de Roma maatschappij. In tegenstelling tot de meeste Roma kunnen zij zich een opleiding permitteren. Toma Ivanov: "Er is inderdaad een kleine groep Roma die het tot succes heeft weten te schoppen. Ik bijvoorbeeld heb het geluk gehad dat ik rechten heb kunnen studeren en een eigen bedrijf heb kunnen starten. Andere Roma kunnen bijvoorbeeld hun achtergrond verzwijgen en weten op die manier aan een baan te geraken. Niet alle Roma hebben namelijk een donkere huid. En dan zijn er natuurlijk ook veel popsterren. Veel Bulgaarse "chalga" (2) of "pop-folk" wordt gemaakt door Roma. Natuurlijk zijn deze Roma vroeger gediscrimineerd en achtergesteld, maar hun muzikale talent heeft hen in staat gesteld deze discriminatie te overwinnen. Wij Roma hebben nu eenmaal een fijn ontwikkeld gevoel voor muziek. Artiesten als Azis, Anelia en Ustata zijn gerespecteerd door de gehele Bulgaarse maatschappij, juist omdat zij Roma zijn."

Toma Ivanov was tijdens de afgelopen parlementsverkiezingen (25 juni 2005) in Bulgarije lijsttrekker van Evroroma. Dit is een politieke partij die probeert op te komen voor de belangen van Roma in Bulgarije. Omdat Evroroma in het kiesdistrict Sofia nauwelijks over een partijkas beschikte, klopten zij bij Ivanov aan om de campagne te financieren. In de andere kiesdistricten is er voor een zelfde strategie gekozen, iedere Evroroma kieslijst werd aangevoerd door een rijke Rom, die ook de campagne financierde.
Ivanov: "Ik kwam in de gelegenheid om mij in te zetten voor een partij voor etnische integratie en die kans heb ik natuurlijk gegrepen. Ik heb de hele campagne uit mijn eigen zak gefinancierd, omdat het lot van mijn volk mij aan het hart gaat."
De partij Evroroma is ontstaan nadat Cvetelin Kanchev, een Roma parlementslid voor een van de vele Bulgaarse zakenmannenpartijen, het "Bulgaarse Businessblok van George Ganchev", zich afsplitste en zich opwierp als beschermpoliticus van de Roma. Een paar weken na die afsplitsing lekte het Businessblok informatie uit over zijn betrokkenheid bij de onderwereld en verdween Cvetelin Kanchev in de gevangenis, maar Evroroma bleef bestaan. De naam Evroroma werd gekozen omdat het voorvoegsel "Evro-" verwijst naar de Europese Unie, de enige instantie die daadwerkelijk geld beschikbaar stelt om de situatie voor Roma te verbeteren.
Toma Ivanov: "De paar Roma parlementsleden, die er tot nu toe zijn geweest hebben zich vooral bezig gehouden met het vullen van hun eigen zakken. Ze zeggen wel dat ze de Roma zullen helpen, maar zodra ze op het pluche terecht komen vergeten ze die beloftes snel. Er komt veel geld vanuit Brussel naar Bulgarije om de situatie voor Roma te verbeteren, maar dat verdwijnt bijna allemaal in de zakken van corrupte politici. Dat geld zou bij de Roma zelf terecht moeten komen, maar de meeste Roma hebben daar weinig vertrouwen meer in. Inmiddels denk ik dat het voorvoegsel "Evro-" al lang geen garantie meer is voor succes. De Roma hebben hun hoop in de EU inmiddels ook al verloren, van de vele subsidies en integratieprogramma's is er niets voor de gewone Rom verbeterd. Ik speel met de gedachte om samen met andere Evroroma-lijsttrekkers een nieuwe partij op te richten."

Bij de verkiezingen waar Ivanov aan meedeed kreeg Evroroma 1,3 procent van de stemmen, hetgeen onder de kiesdrempel van 4 procent ligt. Ivanov is teleurgesteld: "Onze campagne is keihard geflopt. Eigenlijk wisten we al een week voor de verkiezingen dat we geen enkele kans maakten: daarvoor hoefden we alleen maar de campagnebudgetten naast elkaar te leggen. Veel Roma verkopen namelijk hun stem voor tien à twintig leva (een leva is ongeveer 90 eurocent).
Het kopen van stemmen gaat in Bulgarije ook vaak via de zigeunerbaronnen. Partijen kopen honderden stemmen bij deze baronnen. Voor het stembureau staan vaak mannen die kiesgerechtigde Roma een mobiele telefoon met camera meegeven als ze het stembureau ingaan. Als de Roma gestemd hebben nemen zij de telefoon weer in ontvangst, kijken zij even naar het scherm en krijgen de Roma betaald. Ook worden er busreizen georganiseerd zodat mensen op dezelfde dag in meerdere kiesdistricten kunnen stemmen. Volgens Toma Ivanov springen Roma zo onzorgvuldig met hun stem om omdat het hen ontbreekt aan hoop. "Arme mensen zijn makkelijk te manipuleren. Als je geen enkele leva in je zak hebt, maar wel een gezin dat honger lijdt, doe je alles om aan geld te komen. De politiek heeft nog nooit iets gedaan voor de Roma, dus waarom zouden ze hun stem niet verkopen?"
De campagne van Evroroma was erop gericht om de Bulgaarse Roma hoop te geven. Bulgaarse Chalga-artiesten prijkten op iedere verkiezingsposter als voorbeelden van succesvolle Roma. Volgens Toma Ivanov zijn deze artiesten serieus begaan met hun volk: "Deze getalenteerde Roma hebben dankzij hun Roma-achtergrond respect verworven, nu willen ze iets terug doen voor hun mensen en nemen zij deel in de Evroroma-raad voor onderwijs en cultuur. Onderwijs is een belangrijke voorwaarde voor een geslaagd emancipatieproces. Het is de taak van een politieke partij die emancipatie van Roma wil bevorderen en om die condities te creëren. Op het moment zitten Roma-kinderen op aparte scholen. Als het aan Evroroma ligt zitten de kinderen van Roma, Turken en etnische Bulgaren straks door elkaar in de klas. Het is een onderdeel van de opvoeding van kinderen dat zij leren om te gaan met andere etniciteiten. Daarnaast is het belangrijk dat Roma de middelen krijgen om gezond te blijven. Dat begint bij fatsoenlijke riolering en toegang tot gezondheidszorg. Dat zijn minimale condities om überhaupt over de toekomst na te kunnen denken. Op het moment zijn toekomstplannen een luxe die de meeste Roma zich niet kunnen permitteren. En een laatste voorwaarde voor een succesvolle integratie zijn gelijke kansen op de arbeidsmarkt. Roma moeten vertegenwoordigd zijn in alle regionen van de samenleving en in alle sectoren.
Onze campagneslogan was "Brood, Onderwijs en Show!", achteraf moet ik concluderen dat de meeste Roma niet zitten te wachten op show. Wat Roma nodig hebben is een stabiele woon- en werkomgeving. Onze slogan had moeten zijn "Brood, Onderwijs en Werk!". De tijd van het nomadenbestaan is voorbij. Het is tijd dat wij een gelijke positie krijgen tussen de rest van de Bulgaren."
Over het antwoord op de vraag wat hij van het idee van gedwongen spreiding vindt, zoals dat in Nederland wordt bepleit door de SP en Leefbaar Rotterdam, moet Ivanov even nadenken: "Ik denk dat het stellen van etnische quota verkeerd is. Het establishment moet ervan doordrongen worden dat wij Roma gelijkwaardige mensen zijn en potentieel even geschikt als etnische Bulgaren. Ik denk dat wij in onze pogingen om het establishment hiervan te doordringen niet bescheiden moeten zijn en we ons moeten richten op de hoogste regionen van de samenleving, om te beginnen met een Rom in het parlement te krijgen."
Helaas voor Toma Ivanov is die laatste poging mislukt, maar hij blijft volharden. "Na de verkiezingsnederlaag van Evroroma heb ik gedaan wat iedere fatsoenlijke politicus doet in zo'n geval. Ik heb ontslag genomen. Dat doen ze in West-Europa ook. Ik ben ook geen lid meer van Evroroma. Ik heb de verantwoordelijkheid genomen voor mijn falen. Toch zal ik niet stoppen met mijn strijd voor de Roma gemeenschap. Ik zal laten zien dat de paar Roma die mij hun vertrouwen hebben gegeven een goede keuze hebben gemaakt. Tijdens de campagne heb ik veel geleerd over de problemen van Roma in Bulgarije en zijn veel politici mij gaan zien als de toegang tot de Sofiaanse Roma-gemeenschap. Binnenkort zijn er verkiezingen voor het burgemeesterschap van Sofia. Ik ben nu in onderhandeling met twee kandidaten. Ze willen dat ik publiekelijk mijn steun uitspreek voor hen. Ik denk eraan om dat te doen, maar ik laat mij niet zomaar kopen. Als ik mijn steun uitspreek voor één van de kandidaten moeten die wel met concrete voorstellen komen om de situatie voor mijn gemeenschap te verbeteren. Ik heb mijn zinnen gezet op riolering: Ik teken voor de kandidaat die mij ervan weet te overtuigen dat hij mijn mensen aan fatsoenlijke sanitaire omstandigheden kan helpen."

De toekomst van Evroroma is onduidelijk. Het laatste wat de partij heeft gedaan is een aanklacht indienen tegen de verkiezingsprocedure. Toma Ivanov wenst ze er veel succes mee: "Als advocaat kan ik zeggen dat ze juridisch vrij sterk staan. Er zijn bewijzen genoeg van verkiezingsfraude en iedereen weet dat deze verkiezingen de meest corrupte in jaren zijn. Aan de andere kant is iedere politicus in dit land dankzij corruptie op zijn positie terecht gekomen. Geen enkele politicus heeft er zin in om dat publiekelijk te erkennen en niemand met macht wil van deze situatie af. Ik kan je nu al vertellen dat er niets gaat veranderen. Bulgarije hangt van de corruptie aan elkaar en dat zal ook wel altijd zo blijven."

Het politieke establishment is ook niet onder de indruk van Evroroma. Ivanov: "Evroroma is niet de eerste Roma-partij en het zal ook niet de laatste zijn. Evroroma heeft ongeveer zevenduizend leden en is daarmee de grootste Roma-partij in het land, maar zeker niet de enige. Er zijn op dit moment een stuk of 20 geregistreerde Roma-partijen in Bulgarije, waarvan het overgrote merendeel maar 1 lid heeft. Deze papieren partijen worden gebruikt om subsidies op te strijken voor nietbestaande campagnes of voor witwaspraktijken... Bulgarije is een prachtig land, maar ook erg corrupt. Als je door Sofia loopt zie je overal grote luxeauto's. Normale Bulgaren kunnen z'n auto nooit betalen. Als je straks naar buiten gaat, zul je daar en grote zwarte Audi 8 (3) zien staan. Die is van mij, maar ik heb hem wel betaald met mijn eigen geld."

(1) politiek correcte term voor "zigeuners"
(2) "Chalga" is een term die door de hele Bulgaarse samenleving gebruikt wordt voor Bulgaarse pop-folk, in het Roma betekent het "muziek".
(3) politiek correcte term voor een auto die je in Bulgarije alleen met zwart geld kunt betalen

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 406, 23 september 2005