Het Maatschappelijk Onverstand (007)

"Bevrijdt zijn van de gedachteloze en onbewuste drift is de opening tot het verantwoordelijk-zijn van de bewuste wil, tot het hebben van een geweten." (1) Het begrip 'geweten' is in het verleden zo vaak in ruwe zwart/wit stijl met dubbelzinnige ideeën over goed en kwaad omkleedt, dat je tegenwoordig nog maar weinig mensen hoort praten over het 'geweten'.

door Paleander

Volgens Victor Frankl, van wie bovenstaand citaat is, moeten we het geweten als iets bijzonders zien en 'niet enkel in zijn psychologische bestaanswerkelijkheid, maar in zijn essentie begrijpen' als iets dat 'het bewustzijn overstijgt, (..) als een psychologische werkelijkheid die inherent bestaat' (2). Wie beseft dat Frankl drie concentratiekampen waaronder Auschwitz heeft overleefd, kan enigszins bevroeden waarom hij, -als hij 'het menselijk verantwoordelijk-zijn' wil verklaren- zich gedrongen voelt 'terug te grijpen naar het hebben van een geweten dat het bewustzijn essentieel overstijgt' (3). Voor Frankl is het geweten een 'weten'; een weten dat enerzijds het 'menselijke overstijgt', maar anderzijds het 'wezenlijke is' waaraan we het 'menselijke' kunnen herkennen. Zijn kampervaringen hadden hem namelijk overtuigd dat, ondanks de negatieve spiraal waarin veel gevangenen in een concentratiekamp zich bevonden -in het meest afzichtelijke milieu dat je je maar kunt voorstellen- er toch nog mensen waren die duidelijk blijk gaven, dat ze een wil hadden, een keuze hadden dingen wel of niet te doen. "De kampervaringen hebben bewezen dat de mens wel degelijk een keuzemogelijkheid heeft (..) Zelfs onder dergelijke zware psychische en fysieke spanningen kan de mens een spoor van geestelijke vrijheid, van een onafhankelijke geest behouden" (4). Zo verhaalt Frankl hoe hij soms al zijn zelfbeheersing nodig had, om de gevangenen die volstrekt apathisch waren en zelfs niet op schreeuwen meer reageerde om die niet te slaan. "En er moest voortdurend worden gekozen. Iedere dag, ieder uur werd de gevangene de mogelijkheid geboden een besluit te nemen, een besluit dat bepaalde of hij zich al dan niet zou onderwerpen aan de machten die dreigden hem te beroven van zijn persoonlijkheid, en van zijn innerlijke vrijheid, die bepaalden of hij al dan niet een speelbal zou worden van de omstandigheden, of hij afstand zou doen van zijn geestelijke vrijheid en zijn menselijke waardigheid om te worden omgevormd tot een doorsnee kampbewoner" (5). Frankl en zijn medegevangenen leefden in een wereld waarin het leven lijden was en lijden de zin van het leven. "Toen wij de betekenis van het lijden eenmaal hadden begrepen, weigerden wij de kwellingen van het kampleven te onderschatten of te verlichten door ze te negeren, valse illusies te koesteren of een kunstmatig optimisme ten toon te spreiden" (6). Hoewel wij in terugblik, en dan nog slechts op een heel vage wijze, kunnen indenken hoeveel moeite en pijn het heeft gekost om in een dergelijke situatie staande te blijven, stelt Frankl onomwonden: "wanneer een mens ontdekt dat lijden zijn lot is, zal hij dit lot moeten opvatten als zijn levenstaak, zijn enige en unieke taak" (7). Voor Frankl en zijn medegevangenen, "waren dergelijke denkbeelden geen vergezochte overpeinzingen. Het waren de enige gedachten die in staat waren ons te helpen. Zij weerhielden ons van de wanhoop, zelfs toen wij meenden dat iedere kans op overleving was vervlogen (..) Voor ons omvatte de zin van het leven de grote kringloop van leven en dood, van lijden en sterven" (8) (...) "Wat mij niet ombrengt maakt mij sterker" (9). Sommigen vragen zich misschien af, kun je alleen onder dergelijke extreme omstandigheden ervaren dat er zoiets bestaat als een vrije wil, een geweten? Ik denk het niet, maar deze extreme situaties maken wel pijnlijk duidelijk dat ons mens-zijn zeker niet bepaald worden door geld, macht en aanzien, maar door de wijze waarop wij trachten verantwoordelijk met anderen om te gaan. En waar Frankl eertijds over 'verantwoordelijk-willen-zijn' sprak, spreken wij tegenwoordig over, 'integer zijn', 'integriteit', 'transparant handelen'. Nu is 'integriteit' ongetwijfeld een groot goed, maar net zoals bij het woord 'geweten' wordt het tegenwoordig zo vaak door politici, bestuurders en managers gebruikt dat je je afvraagt of ze niet eerder het tegenovergestelde bedoelen? Nu weten we allemaal dat politici, bestuurders en managers per definitie nu eenmaal 'nooit liegen', ze gieten slechts hun woorden in een vorm die het doel rechtvaardigt dat ze nastreven. Als ze dan toch betrapt worden op een 'leugen', wat vaak tragisch slechts een kwestie van tijd is, dan nog kunnen ze voor de camera glashard beweren dat ze niet hebben gelogen. Gezichtsverlies is schijnbaar het ergste wat deze mensen kan overkomen, als een politicus, bestuurder of manager gezichtsverlies lijdt, lopen ze ogenschijnlijk het acute gevaar hun positie te verliezen aan de eerste de beste, die heimelijk of nauwelijks verscholen op hun positie aast, inclusief salaris, macht, de eer, de netwerken etc. Maar de waarheid en de ervaring gebied mij te erkennen, dat het een euvel is waar niet alleen politici, bestuurders en managers aan lijden, maar ook veel mensen in allerlei andere levensomstandigheden en functies. Mensen offeren zonder veel aarzeling het welzijn van andere mensen op aan hun ambities, welstand, ideologie_n en geloof. En waar de een het welzijn van anderen aantast, mogen anderen proberen de scherven bijeen te rapen en kijken of er nog iets te repareren valt. Maar vaak valt er niets meer te repareren, zoals dat recentelijk nog eens schrijnend duidelijk naar voren kwam in de NDR documentaire over de Noord-Duitse CDU politicus Uwe Barschel: "Der Tod des Uwe Barschel - Skandal ohne Ende" (10). Ruim twintig jaar na de geheimzinnige dood van Barschel in een hotelkamer in Genève, blijven veel vragen onopgelost. Waar men voorheen zijn dood officieel als zelfmoord interpreteerde, bleken er naderhand zoveel tegenstrijdige elementen aanwezig te zijn, dat men tegenwoordig eerder aan moord dan aan zelfmoord denkt. Barschel was namelijk niet alleen betrokken bij de schimmige wapenhandel tussen Oost en West en tussen Duitsland en Zuid- Afrika. Maar ogenschijnlijk ook betrokken bij een Duitse versie van het Irangate schandaal - wapens voor Khomeini's Iran in ruil voor de vrijlating van een Duitse gijzelaar in Libanon. Uit nagelaten notities blijkt dat hij in Genève contact had gezocht met een getuige die hem kon helpen bij zijn aanstaande getuigenis voor een parlementaire commissie van het deelstaat parlement van Schleswig-Holstein. Of dat in verband stond met de wapens voor gijzelaar affaire is vooralsnog onduidelijk. Wel verbleef ten tijde van zijn noodlottig bezoek aan Genève zich een Iraanse delegatie in het hotel ernaast. Hoewel de commissie in beginsel alleen de smerige mediatactiek van Barschel tegenover zijn rivaal Engholm onderzocht, verwachtte collegae dat Barschel zou uitpakken over dubieuze wapen transacties. Wat was geschiedt? Een journalist genaamd Reiner Pfeiffer was aan Barschel door Axel Springer, de uitgever van onderandere de Bilt Zeitung, uitgeleend om zijn rivaal Björn Engholm in diskrediet te brengen. Maar zoals later zou blijken had Pfeiffer letterlijk onderhandse zaken met de SPD van rivaal Engholm gedaan. Pfeiffer had geld gekregen Barschel in de 'media-val' te laten lopen. Toen dit feit enige jaren later bekend werd, en Engholm als vermeend slachtoffer van een smeercampagne zich ineens als dader ontpopte, bleef hem geen andere keus dan af te treden als deelstaat premier van Schleswig-Holstein. Oud-kanselier Helmut Kohl die eertijds verklaarde van Barschels zelfmoord overtuigd te zijn geweest, erkende nu dat 'moord' nu eerder voor de hand lag dan zelfmoord. Daarentegen kan men Kohl's uitspraak dat Barschels regelmatige reizen en escape's in Oost-Duitsland, zonder zijn medeweten en instemming hadden plaatsgevonden, in het rijtje van 'politieke leugens' bijzetten. Waarom is deze uitspraak ongeloofwaardig? Omdat de Duitse geheime dienst, de 'Bundesnachrichtendienst' namelijk direct onder de verantwoordelijkheid van de Minister die het 'Bundeskanzeleramt' valt, bondig vertaald, het kantoor van de Bundes Kanzler, van Helmut Kohl. Maar Kohl zou Kohl niet zijn, als hij niet gewoontegetrouw met de rondheid van de Chinese god van het geluk, minzaam zonder enig verblikken of verblozen verkondigt: "natürlich habe ich dass nicht gewusst!"
Als oud top-politici zo gemakkelijk kunnen liegen, moeten we niet verbaasd zijn dat er op het internationale vlak zoveel dingen fout gaan, als mensen de puinhoop in eigen land niet kunnen of willen oplossen, hoe kunnen ze dan de puinhoop ergens anders in de wereld oplossen. De gevolgen van een dergelijk beleid? Op het vlak van de wereldpolitiek zie je vaak een situatie ziet ontstaan waar twee uitersten tegen over elkaar komen te staan; bijvoorbeeld aan de ene kant de macht van de politiek en de economie, en aan de andere kant het machtsstreven van een geloof, dat rechtvaardigt dat zij de wereld door geweld en haat naar 'God' mag leiden. Aan de ene kant heb je bijvoorbeeld de westerse wapenhandel en wat deze teweeg brengt in de talrijke etnische en tribale conflicten van bijvoorbeeld Afrika; de Westerse politiek sanctioneert de wapenhandel die dood, haat en verderf zaait in andere landen. En aan de andere kant zie je religieuze fanatici die niet aarzelen zichzelf en anderen de dood in te sleuren, in de hoop dat vroeg of laat de mensen gaan roepen om de vrede van de wetten van 'Allah'. Je kunt veel over deze twee groepen zeggen, maar één ding staat als paal boven water, ze hebben beiden géén geweten! Niet in moralistische zin, maar precies en exact zoals Frankl dat omschrijft, ze voelen zich niet verantwoordelijk voor de gevolgen van hun handelingen, voor de machtspolitiek via de economie of uit de loop van het geweer in de naam van 'Allah'. En opvallend genoeg zie je dan dat seculiere en religieuze materialisten als ze aan de macht komen heel veel met elkaar gemeen hebben: geld stinkt dan inderdaad niet, en een carrière al evenmin, en ook wapens ruiken dan alleen nog maar naar smeerolie, alleen lijken stinken echt. Mensen nemen aanstoot aan de stank en de ontbinding van een lijk, maar niet aan de oorzaken waardoor een mens zijn leven verliest, want dat is ogenschijnlijk te pijnlijk of een noodzakelijk offer waar we niet verder over willen nadenken? Kijk naar Amerika, Soedan, Burma, China of Kerela (India), overal waar politieke krachten zich op 'God' en/of een ideologie beroepen, zie je een oligarchie van gefortuneerde politici en zakenmensen en een toename van de armoede ontstaan of erger. Wat moeten we onder 'erger' verstaan? Op 18 september jongstleden berichtte het Duitse Heute Journal op het ZDF over de zoektocht van Chinese ouders en familieleden naar hun verdwenen zonen die al maanden of zelfs jaren vermist werden en door allerlei autoriteiten voorgelogen waren (11). Dat de ouders redenen hebben om bezorgd te zijn, bleek wel uit het feit dat de laatste maanden bij politie invallen bij onder andere baksteenfabrieken in Centraal-China ruim 1300 mensen uit slavernij bevrijdt werden. Ten einde raad was de groep, begeleidt door de Duitse tv ploeg, naar Beijing gekomen. Maar ook daar wilde het niet vlotten en waarschijnlijk omdat er een buitenlandse tv ploeg bij aanwezig was, konden uiteindelijk twee vertegenwoordigers in de late namiddag nog iemand bij het Ministerie van Politie spreken, die toezegde de volgende dag met de hele groep te willen praten. Europese politici mogen dan spreken over de noodzaak van de handel met China, maar over de zeer ernstige en wijd verspreidde negatieve aspecten van die economische groei in China, praten ze zelden en dan nog in vage ontwijkende termen. Slaven-fabrieken, sex-slavernij, gigantische milieu vervuiling en aantasting van het drinkwater, het is schijnbaar allemaal niet belangrijk. Moeten we wachten tot na de Olympische Spelen in Beijing van 2008 voordat er enige wezenlijke acties worden ondernomen? Wie uit het voorgaande mocht denken dat ik alleen oog heb voor het religieuze fanatisme van de Islam, wees verzekerd, ik besef heel goed dat ook het hedonisme zijn doodsengelen kent, er gaat namelijk geen jaar voorbij of ergens in de Westerse wereld is er wel een psychopaat, en meestal is het een jonge of volwassen man, die met een pistool, geweer en/of explosieven dood en verderf om zich heen zaait, voordat hij zich vaak opblaast of doodschiet. Meestal bevat de biografie van zo'n psychopaat een verhaal waarin de persoon zich vereenzelvigde met geweldfantasieën en daar op inging. Wat aanvankelijk nog slechts een spel lijkt te zijn, ontaardt uiteindelijk in een dodelijk en wreed spel van de jager die zijn slachtoffers opjaagt, zich verlustigt in hun lijden en aan de gedachte dat hij ook anderen daarmee leed en angst toevoegt, namelijk aan de nabestaanden en de overlevenden die getraumatiseerd hun leven bijeen moeten rapen. Tegen de achtergrond van de samenhang tussen de langdurige vereenzelviging met geweldfantasieën en de uiteindelijke volvoering van de gedroomde moordzucht, is het dan ook op z'n minst bevreemdend dat bijvoorbeeld een advocaat van een terreurverdachte, het publiek wil wijsmaken dat zijn mandant het allemaal niet zo bedoelde. Aan wie denk ik? Op 1 december 2006 beweerde de advocaat van Samir A. in het VARAprogramma 'De wereld draait door', zonder veel blikken of blozen dat voor Samir het maken van een afscheidvideo een manier was om zijn frustraties af te reageren over wat er zich in de wereld afspeelde, lees: het Midden-Oosten en Irak! Mijn eerste gedachte was toen: "dwaze man, geldt hier niet de psychologische stelregel: de gedachten en emoties die mij constant vervullen, zal ik eens ten uitvoer brengen?" Maar ik ontkom niet aan de indruk dat dit soort advocaten ongevoelig zijn voor deze vorm van argumentatie. Niettemin lijkt het mij zinvol, voor onszelf wel aandacht aan die voorbeelden te besteden. Ongetwijfeld herinnert iedereen zich waarschijnlijk nog de schok nadat een psychopathische student genaamd Seung-hui Cho op 18 april 2007 in Amerika (Blacksburg, Virginia), 32 medestudenten doodschoot (12). Maar ik vermoed dat we vaak erg snel vergeten dat er ook in Europa dergelijke dingen gebeuren. Wie herinnert zich de 'Amoklauf' van 20 November 2006 in het Duitse stadje Emsdetten (13), gepleegd door de 18-jarige Sebastiaan B., waarbij 37 gewonden vielen waarvan één zwaar. Uiteindelijk schoot de dader zichzelf dood, toen bleek dat de snel toegesnelde politie hem effectief van zijn potentiële slachtoffers had gescheiden en hem geen kans meer gaf zijn zelfgemaakte bommen te ontsteken. Zijn doodsdrift vertoonde veel overeenkomst met die van de 'amoklaufer' van Erfurt, de 19-jarige Robert Steinhäuser die op 26 april 2002, 16 mensen in het Gutenberg Gymnasium mee in de dood sleurde. Al deze jongeren hadden zich jaren
met geweld fantasieën op het internet bezig gehouden en kondigde in een video testament niet alleen hun eigen gewelddadige einde aan, maar ook dat ze van plan waren zich te wreken op de samenleving en door hun daad de samenleving een stevig nadenkertje te bezorgen; ze planden niet alleen hun doodsdrift, zij filmden vaak ook de eigen oefensessies. De behoefte jezelf op te willen blazen is dus blijkbaar niet een exclusief islamitische neiging, en eveneens wordt duidelijk dat de islam niet het patent heeft op videotestamenten. Wat blijft is een besef dat je hier te maken hebt met een persoon of personen die in de greep zijn van een idee, een streven, een obsessie die elke normale wijze van denken ontkracht en doorkruist. Want geen normaal mens wilt zichzelf opblazen noch iemand anders ombrengen. Omdat een dergelijke obsessieve drang mij volstrekt vreemd is, vraag je je niettemin af, wat speelt er zich in de gedachten en emoties van zo iemand af? Onwillekeurig denk ik dan aan strofen uit Shakespeare's Julius Caesar: "Alles wat tussen de volvoering van een verschrikkelijke daad en de eerste aanzet ligt, lijkt op het sluipende onheil in een verschrikkelijke droom: als geest, verstand en gevoel in samenspraak zijn en de innerlijke staat van de mens op een klein koninkrijk lijkt dat door een opstand uiteen wordt gescheurd" (14). Niet echt een ervaring die ik innerlijk graag zou willen meemaken, überhaupt wie wel? Daarbij komt nog dat mensen die aan een ideologische of religieuze obsessie lijden, en gelukkig nog niet tot de uitvoering van hun daad zijn gekomen, door een lange vrijheidsstraf vaak niet tot het inzicht komen dat ze aan een obsessie lijden. Wat dan? Ja inderdaad, wat dan? Bestaat er een medicijn of therapie voor dit soort gevallen? Ik ben bang van niet of misschien moeten we, al is maar bij wijze om ons zelf te ontstressen, het advies van een Duitse cabaretier Andreas Rebers opvolgen. In het satirische programma Scheibenwisscher raadde hij fundamentalisten als Samir A. vooral 'gemoedelijkheid en een goed humeur' aan (15). Maar of die een dergelijk advies appreciëren? Ik ben bang van niet. Niettemin is Rebers advies en spotlied puntig en humoristisch: (zie het youtube-filmpje!). Wat rest ons nog? De onderkenning dat mensen die een collectief ideaal nastreven, ongeacht of het religieus of ideologisch geïnspireerd is, vaak oog noch oor voor de waarde en betekenis van het individu hebben. Want zoals Frankl het helder formuleerde, "negeert de collectivist zijn eigen persoonlijkheid en de fanaticus de persoonlijkheid van de ander, de mens die anders denkt. Alleen zijn mening is waar. In werkelijkheid zijn zijn meningen die van de groep en niet echt zijn eigen meningen; zijn meningen bezitten hem" (16). Het was dag, het was nacht, een zevende dag.

noten:
1-3. Victor Frankl / "De Onbewuste God", Bussum 1957
4-8. Victor Frankl / "De Zin van het Bestaan", Rotterdam 1978
9. "Was mich nicht umbringt, macht mich stärker", Friedrich Nietzsche in Frankl
10. www1.ndr.de/kultur/geschichte/uwebarschelskandal2.html
11. www.zdf.de/ZDFde/inhalt/0/0,1872,1021120_idDispatch: 7002360,00.html
12. www.washingtonpost.com/wp-srv/metro/vatechshootings/? hpid=topnews & en.wikipedia.org/wiki/Virginia_Tech_massacre
13. webvideo & info www.wdr.de/themen/panorama/21/ schule_emsdetten/inhalt.jhtml?rubrikenstyle=panorama
14. Brutus: "Between the acting of a dreadful thing and the first motion, all the interim is like a phantasma, or a hideous dream: the Genius and the mortal instruments are then in council; and the state of man, like to a little kingdom, suffers then the nature of an insurrection". (Act II, I)
15. webvideo Andreas Rebers www.youtube.com/watch?v=HyIdYdGGT1o
16. Victor Frankl / " The Doctor and the Soul", p.15

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 427, 5 oktober 2007