Het Maatschappelijk Onverstand (004)

Moreel handelen is geen gedachteloze drift omwille van een goed geweten, wij handelen moreel omwille van het doel dat wij verkiezen.

door Paleander

Bovenstaande gedachte is een parafrase van een citaat van de Auschwitz overlevende Victor Frankl: "Moreel handelen is geen drift, bij iedere gebeurtenis kiest de mens zelf opnieuw voor moreel handelen; (..) de mens spreidt geen moreel hoogstaand gedrag te toon om een goed geweten te hebben, maar terwille van een doel dat hij zichzelf heeft gesteld (1)". Een opvatting die in scherp contrast staat met de mening van Jan-Peter Balkenende over de VOC. Jan-Peter is een denker, althans dat is de indruk die hij wil overbrengen. Om de een of andere reden wil dat echter niet goed lukken. Hoe komt dat? Wie als politicus beweerd dat we een voorbeeld moeten nemen aan de VOC, aan hun energieke manier van handel drijven, en de 'menselijke schade' die deze heeft aangericht weliswaar beaamt, maar als niet belangrijk ter zijde schuift, die vraagt erom dat men hem niet serieus neemt. Balkenende is niet de enige politicus die bij tijd en wijle aan flagrant onverstand lijdt -iemand die het zicht op de samenhang tussen consequent denken en zuiver moreel handelen verliest- ook Mark Rutte lijdt er aan. Recentelijk zei Rutte dat hij zich ergert aan het anti-markt denken. Het moest, betoogde hij, maar eens afgelopen zijn dat een 'liberaal' zich schaamt voor het eigen gedachtengoed, en beteuterd betoogde hij dat ook hij sociaal kan zijn (2). Persoonlijk of liberaal? Gerrit Zalm betoogde destijds naar aanleiding van de introductie van het nieuwe zorgstelsel in het financiële katern van de NRC dat hij blij was met de beëindiging van de premiebijdrage afhankelijk van inkomen. Een ongerechtigheid was de wereld uit geholpen, jubelde hij. Zalm vond het een daad van gerechtigheid dat boven-modaal er per jaar 300 euro op vooruit gaat, en onder-modaal een paar honderd euro achter-uit! Is dit sociaal of asociaal? Rutte vergeet gemakshalve dat ten gevolge van de privatisering, (lees: de liberalisering), er sinds jaar en dag bij veel burgers gevoelige gaten in de financiële reserves zijn geslagen. Hoe kleiner de reserve van de kleine burger des te nijpender hun angst wanneer Rutte en zijn trawanten, zijn politieke geestverwanten, pleiten voor nog meer liberalisering. Volgens Rutte moeten we een voorbeeld nemen aan de werking in de telecomsector. Echt waar? Gaat die vergelijking niet volledig mank? Want mobiel bellen is toch gewoon een extra kostenpost? Ja toch? Net als de computer, de printer, de dvdspeler, de mp3speler, die weer extra electriciteitskosten met zich meebrengen, en onderhoudskosten, en software, enzovoorts. Alles kost geld, meer en nog meer geld. Maar wat Balkenende en Rutte niet vergeten is de waan, dat een economie alleen goed loopt als de burger dit jaar meer koopt dan hij vorig jaar kocht, èn als hij tevens spaart èn niet teveel schulden heeft. En dat allemaal tegelijk. Een ballon die je als maar groter blaast zonder dat het 'n zuchtje meer lucht kost. Klinkt logisch, toch? Neen, de economie en het bedrijfsleven kunnen blijkbaar niet leven met de gedachte van een verzadigingseffect, dat er een einde is aan alle kopen en verkopen. Dus moeten er weer ontslagen vallen èn op zijn minst een bedrijfsfusie nagestreefd. Kortom niet de economen en managers kan men gebrekkig inzicht en onwetendheid verwijten, nee, dè werknemers zijn tè duur! Er worden dus géén managers ontslagen, en géén bonussen ingeleverd. En mocht je het geluk hebben dat het bedrijf goed loopt, en een manager bij voorbaat al met een fusie-idee komt, dan is het logisch dan men een man met visie ruimhartig beloond. Ja toch? Nee?
Als ik lees, dat de directeur van ABN-AMRO vanwege zijn fusie-idee (als tenminste alles glad verloopt), 70 miljoen euro op zijn bankrekening krijgt bijgeschreven, dan vraag je je toch verbaasd af: is geld de zin van het menselijk bestaan? Een vraag die de logica logenstraft: want wanneer een mens in een poging zijn bestaan inhoud te geven, door gebrek aan geld zich gefrustreerd voelt, omdat hij zijn verlangen naar verstrooiing niet kan bevredigen, of dat juist wel kan en zich desondanks gefrustreerd voelt, dan is geld niet de zin van het bestaan. Ongetwijfeld vereenvoudigt geld het dagelijkse bestaan of maakt het moeilijker. Maar in ieder mens leeft bewust of onbewust het besef dat zolang hij leeft, het bestaan als mens zin heeft, anders zou hij niet bestaan. Ik besta, dus heeft ook mijn leven betekenis. Juist de aanvaarding van het gegeven dat het menselijk bestaan, zinvol en betekenisvol is, maakt het onontkoombaar dat wij gaan streven naar een vorm van sociale gerechtigheid. Want als wij de zin en betekenis van het menselijk leven reduceren aan de hand en de hoogte van iemands sociaal-maatschappelijke status en zijn salaris, dan hoef je géén Einstein of Socrates te zijn, om te beseffen dat je daarmee de deur openzet naar een slavensamenleving, een maatschappij verwant met het Indiase kastenstelsel. In India is het de rigoureuze handhaving van dit kastenstelsel die maakt dat de economische groei zich voornamelijk afspeelt langs de traditionele scheidslijnen van de kasten. Fundamentalistische Hindoe politici hebben dat alleen maar verergerd door corruptie in de hand te werken en de oligarchie in de verschillende deelstaten te versterken. Als Rutte en Balkenende dan praten over de objectieve verworvenheden van de globale economie, denk ik: hoe verklaren ze dan dat in Bombay, een van de handelsmetropolen van India, 60 procent van de bevolking onder de armoedegrens leeft? De ellende en problemen die dat schept zijn zo erg dat sommige superrijken zich dermate schamen dat zij samen met de gemeente begonnen zijn aan het bouwen van fatsoenlijke sociale huisvesting voor de armen. Want arm zijn in India betekent nog niet werkeloos, het betekent in veel gevallen werk hebben en desondanks arm zijn! We mogen hoop ik aannemen dat men met alle lofzangen op de global economy toch niet terug verlangt naar de geprivatiseerde charitas van vroeger. Ja, vroeger was alles geprivatiseerd en geliberaliseerd, de overheid deed echt bijna niets, wat strenge handhaving van de wet, gevolgd door barse, draconische straffen, een dosis klassejustitie, enzovoort. Is dat de zin waarnaar neoliberalen streven of is dit een 'existentiële crises'? Het begrip 'existentiële crises' is afkomstig van Victor Frankl, een leerling van Freud en een overlevende van de holocaust, die van mening was dat de mens op de eerste plaats gekenmerkt wordt door de 'wil-tot-betekenis', een innerlijke kracht die de mens doet streven naar 'zin en betekenis van het menselijk bestaan'. Frankl was er van overtuigd dat armoede noch rijkdom iemand behoed voor een zogenoemde 'existentiële frustratie'. Zijn oorlogservaring als overlevende van drie concentratiekampen versterkte in hem het besef, dat het zoeken naar de fundamentele betekenis van het bestaan een menselijke oerdrang is. Zonder die drang, zonder de vervulling van dit verlangen, is de mens niet waarlijk een mens; een individu temidden van andere individuen. En de ervaring van onze uniekheid als mens, leidt ons automatisch naar de uniekheid van de andere mens, van de naaste die in vrijheid leeft.

U zult zich misschien afvragen is dat niet erg filosofisch voor een psychiater? Inderdaad, maar wie soms psychologische geschriften leest, ontkomt vaak niet aan de indruk dat je een andere vorm van filosofie aan 't lezen bent; over de wijze waarop men bewustzijnsinhouden analyseert en duidt. In een voordracht na de oorlog zegt Frankl onomwonden: "De logotherapie is gebaseerd op een expliciete filosofie van het leven; specifiek op drie fundamentele aspecten, die samen een ketting en verbindende schakels vormen: vrijheid van de wil, de wil tot betekenis en de betekenis van het leven" (3). Hoe complex die verhouding tussen deze schakels is, realiseert Frankl zich als hij verwijst naar Socrates, die in een dialoog toegeeft dat hij in zichzelf het vermogen ontdekt had om een misdadiger te worden, maar bewust dit vermogen niet had ontwikkeld, maar besloten had een waarheidszoeker te worden, en dat daardoor alles anders was geworden. Een keuze die Socrates toch enige inspanning en wilskracht moet hebben gekost, want hetgeen waaraan we geen uiting willen geven, kunnen we alleen veranderen door consequent tegengesteld te blijven handelen, in de zin van: 'men overwint een slechte gewoonte door zichzelf een nieuwe goede gewoonte aan te leren' (5). Of om een enigmatische zinsnede van Heraclitus aan te halen "strijd is de vader van alles wat bestaat..." (6).
Hoe plaatsen we dat naast de beweringen van Rutte en Balkenende om liberaler en ondernemend te handelen? Welnu, in de eerste jaren na de val van de Berlijnse Muur, verkondigde men in de Angel-Saksische wereld keer op keer dat economie een vorm van strijd was, van oorlog, en dat moderne handelaren en managers strategen waren in een strijd om interesses, markt-aandeel en maximalisatie van de winst. Men noemde dat het spel van de 'markt-krachten' en die konden alleen optimaal functioneren als de overheid zo weinig mogelijk obstakels of regels uitvaardigde, zodat ook de geldstromen vrijelijk konden stromen. De veel bejubelde en geprezen profeet van dit duistere evangelie was George Soros. Na jaren spelen schonk het spel hem plotseling geen vreugde meer en verkondigde hij, tot afgrijzen van zijn omgeving, dat de vrije markt in principe amoreel is en alleen in juiste banen geleid kan worden door de regulerende wetgeving van een sterke overheid.
Maar is een sterke overheid echt de oplossing of juist een meer democratisch bestel, een groter algemeen besef van de noodzaak van een sociale wetgeving, omdat ongebreidelde economische vrijheid een averechts effect heeft op mens en milieu? Naakte wetten verhinderen niet dat er dingen mis gaan, mensen met een andere mentaliteit wel. Maar -en Socrates wist dat heel al goed- zoiets kost veel tijd, pijn en moeite. Laten we niet aarzelen en met goede moed onze reis door het bos van het onverstand voortzetten en aandacht schenken aan de vreemde kruisverbanden tussen rijkdom en armoede: op 5 december 2006 begon Theo Koll, de uitzending van het Duitse actualiteitsprogramma Frontal21 met de schokkende mededeling: "Beste kijkers volgens het Duitse Bureau van de Statistiek, leeft momenteel één op de acht Duitsers op of onder de armoede grens. In harde getallen betekent dit dat er momenteel 10 miljoen Duitsers in armoede leven. En men weet armoede is slecht voor de gezondheid, dus voor 10 miljoen Duitsers dreigt er gevaar." Wat was de oorzaak van deze rampzalige ontwikkeling? 'Hartz 4', een bijstandsregeling (7) uitgedacht door de 'Hartz kommission' onder leiding van Peter Hartz. Peter Hartz is niet alleen lid van de SPD, de Duitse PvdA, maar hij was ook lid van de raad van bestuur van Volkswagen, en gewaardeerd adviseur van Gerhard Schröder, die zonder poespas de regeling invoerde met zijn 'Rot-Grüne' regering. Saillant detail: Peter Hartz is op 15 november 2006 samen met andere leden van de raad van bestuur van Volkswagen, door de Duitse Justitie officieel in staat van beschuldiging gesteld wegens corruptie, verduistering en oplichting (8). Inmiddels heeft Peter Hartz, door het afleggen van een volledige schuldbekentenis het dreigende gevaar van een onvoorwaardelijke gevangenisstraf kunnen afwenden, en hij komt er naar alle waarschijnlijkheid vanaf met een flinke boete en een voorwaardelijke gevangenisstraf of taakstraf. Een onverwachte ontwikkeling die bij veel gedupeerden (vanwege het gehannes met pensioengelden bij Volkswagen), een nare nasmaak heeft achtergelaten. Als je zoiets hoort bekruipt je het gevoel dat de blinddoek van Vrouwe Justitia soms wel erg veel op vitrage lijkt.
In het corruptieschandaal rond de top van Volkswagen spelen vooral geld en seks een hoofdrol. Pikant detail in de zaak rond Peter Hartz is het feit dat hij pas een bekentenis aflegde toen duidelijk werd, dat een dure Braziliaanse prostituee voor de Duitse rechter een verklaring zou afleggen over de seksreizen van de top van Volkswagen. De inbeschuldigingstelling van Peter Hartz en het feit dat 1 op 8 Duitsers in armoede leeft, ontlokte aan de Duitse cabaretier Richard Rogler, in het politiek-satirische programma 'Scheibenwischer', de cynische uitspraak: "de grootste sociale hervorming draagt de naam van een crimineel, en dan beweren sommigen nog dat wij Duitsers geen gevoel voor humor hebben" (9). Humor? Is Hartz loopbaan niet juist een zinnebeeld voor wat Frankl een 'existentieel vacuüm' noemde; een kwaal waaraan vooral de moderne mens lijdt? Volgens Frankl wordt dit 'existentieel vacuüm' veroorzaakt omdat de samenleving geen bindende conventionele regels meer oplegt. Hierdoor wordt de mens met het feit geconfronteerd, dat hij "telkens opnieuw zijn keuze moet bepalen" (10). Om dat gevoel van existentiële frustratie te compenseren, ontdekte Frankl dat mensen de wil-tot-betekenis vervormen tot de wil-tot-macht, in "verlangen naar macht (...) dat in zijn primitiefste vorm het verlangen naar geld is" (11). En in andere gevallen zag hij de neiging de wilskracht te vervormen in de wil-tot-bevrediging, "in seksuele compensatie" (12). De controverse rond de persoon van Peter Hartz en de gevolgen van de 'Hartz 4' laten duidelijk zien dat de commissie onder zijn voorzitterschap oog noch oor had voor de menselijke noden, laat staan gerechtigheid. Überhaupt al deze situaties confronteren ons met één vraag: staat de samenleving nog wel toe dat er zoiets bestaat als een individuele zin van het leven? Frankl beantwoord deze vraag met een citaat van Karl Jaspers: "Wat een mens is, wordt bepaald door het doel dat hij zich eigen heeft gemaakt" (13). De reden dat hij Jaspers aanhaalt, vloeit voort uit het gegeven dat materialisme de neiging heeft de mens te reduceren tot een object, een middel tot verwerkelijking van een doel. Blijft de vraag: 'welke rol, welk doel moeten we aanraden' (14)? Frankl komt vanuit zijn ervaring tot de
conclusie dat het belangrijk is "de mens tot het bewustzijn van zijn verantwoordelijk 'zijn' te brengen; ofwel, het bewustzijn te doordringen van de verantwoordelijkheid van het eigen bestaan" (15). Ongetwijfeld klinkt deze beschrijving, 'verantwoordelijkheid voor het eigen bestaan', menig liberaal als 'sanfte' muziek in de oren. Maar Frankl' visie op het materialisme is ondubbelzinnig, getuige het feit dat hij de Duitse toneelschrijver Friedrich Hebbel citeert: 'Het geweten staat in scherpe tegenspraak met alle doeleinden die er vanuit het standpunt van het materialisme voor de mens zijn (..)' (16). Uit al het voorafgaande blijkt duidelijk dat het vooral een mentaliteitsprobleem is, in de zin van: behartig ik de belangen van de mens, het individu, de belangen van een groepering, van een economische structuur of een ijl idee, waardoor de zin en betekenis van het menselijk leven op de waagschaal wordt gegooid èn te licht wordt bevonden? Politici die de menselijke hebzucht bevorderen en dat lijkt wel het
enige bindmiddel te zijn waar CDA en VVD naar streven, ontmaskeren zich niet alleen als niet-denkers, maar vooral en voornamelijk als onwetend. Want leert de menselijke geschiedenis ons niet dat "zolang het menselijke bewustzijn horig is aan het egoïsme, de maatschappij altijd weer door armoede en problemen zal worden geplaagd" (17)? Het was dag, het was nacht, een vierde dag.

noten:
1, 4, 10, 11 & 12. Victor Frankl: 'De Zin van het Bestaan', 1978
2. Brabants Dagblad, 24 april 2007, naar aanleiding van een viering lokale VVD afdeling
3 & 14. Victor Frankl: 'Psychotherapy and Existentialism', 1973
5. Evagrius van Pontus, Bonheiden 1987
6. 'Remembering Heraclitus', Richard Geldard, Edinburgh 2000
7. Hartz 4: de.wikipedia.org/wiki/Hartz_4#Hartz_IV
8. Peter Hartz was op 44 punten in beschuldiging gesteld en liep, indien hij schuldig was bevonden, het risico minimaal 5 tot maximaal 15 jaar gevangenisstraf te krijgen, vandaar zijn bekentenis (de.wikipedia.org/wiki/Peter_Hartz)
9. Richard Rogler: "die grosste social reform trägt der Namen einen Krimineller und dann behauptet mann das wir Deutschen kein humor haben!" (Scheibenwisscher, ARD 2006)
13. info on Karl Jaspers: www.marxists.org/reference/subject/philosophy/works/ge/ jaspers.htm
15. Victor Frankl: 'De Onbewuste God'
16. (brief aan Uechtritz, 13 mei 1857; Frankl, 1978) info over Hebbel: nl.wikipedia.org/wiki/Friedrich_Hebbel
17. Sri Aurobindo, "Aforismen", Pondicherry 1972 (nr. 198)

Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 423, 11 mei 2007