Internetgemeenschappen voor de toekomst

door Marco van Duijn

Sinds begin jaren negentig het internet in Westerse landen beschikbaar kwam voor het grote publiek heeft het de wereld revolutionair veranderd. Grote delen van het economische, sociale en politieke leven hebben zich, met name in de Westerse wereld, verplaatst naar het internet. De huidige generatie jongeren weet inmiddels niet beter dan dat het internet er altijd al is geweest. Op het web hebben zich de afgelopen jaren gemeenschappen gevormd waarvan miljoenen mensen deel uit maken. Het bedrijfsleven noemt het de grootste marktplaats ooit, maar het internet biedt ook kansen aan de radicale democratiseringsbeweging.

Veranderende gemeenschappen
Het woord 'gemeenschap' veronderstelt een sociale relatie tussen een groep individuen. Zo lang als de mens bestaat werd het deel uit maken van een gemeenschap voornamelijk bepaald door fysieke factoren zoals de plaats waar iemand geboren is, zijn of haar woonplaats en daarmee de afstand tot anderen. Eeuwenlang hadden gemeenschappen over het algemeen een statisch karakter. De sociale en fysieke mobiliteit was gering. Werd je geboren in Alkmaar als zoon van een protestante fabrieksarbeider, dan was de kans heel groot dat je in Alkmaar als protestante fabrieksarbeider zou sterven. Natuurlijk bestond er vroeger ook migratie naar andere gebieden, maar vergeleken met nu beperkt en dikwijls gedwongen door armoede of vervolging. Wanneer iemand zich dan elders vestigde betekende dat doorgaans dat men de banden met de oude gemeenschap waar men deel van uitmaakte verbrak om zich aan te sluiten bij een nieuwe.

Met de opkomst van moderne technologie hebben fysieke factoren drastisch aan invloed ingeboet. De opkomst van radio, televisie, telefonie en vooral het internet heeft definitief afgerekend met de oude definitie van gemeenschap. De moderne gemeenschap is alles behalve statisch. Een eenduidige definitie valt dan ook niet te geven. De traditionele gemeenschap, die eeuwenlang allesbepalend was voor iemands maatschappelijke mogelijkheden en kijk op de wereld, is vervangen door een veelvoud aan individueel bepaalde netwerken van gemeenschappen die zich zowel in de fysieke als virtuele wereld manifesteren.
De eerste internetgemeenschappen verschenen spontaan toen groepen in specifieke ontwerpen geïnteresseerden op bepaalde plaatsen op het toen nog nieuwe internet begonnen samen te komen. Dankzij de internetgemeenschappen ontwikkelden zich nieuwe netwerken van mensen, die landsgrenzen overstijgen en waarbinnen de communicatie op radicale wijze breekt met gevestigde protocollen en rituelen. Niet formele en centraal georkestreerde relaties met instituten zoals overheid, kerk en vakbonden stonden centraal, maar vluchtige, informele gelijkwaardige (horizontale) contacten. Het heeft de wereld waarin centraal gezag en nationale gemeenschapszin eeuwenlang centrale begrippen waren in korte tijd op een revolutionaire wijze veranderd.

Over de zegeningen en minder prettige kanten van het internet is sindsdien heel wat geschreven. Tegenwoordig wordt het internet behalve als marktplaats vooral gezien als gereedschap voor democratisering, communicatie en emancipatie. Ik sluit me daar graag bij aan. Terug verlangen naar die goede oude tijd dat we nog gezellig met de hele familie iedere zaterdagavond rond te keukentafel een kaartje legden is niet alleen onzinnig, maar vooral een schromelijke onderschatting van de rol die het internet kan spelen voor emancipatorische bewegingen.
Dat neemt natuurlijk niet weg dat het internet ook het terrein is van allerlei bedenkelijke activiteiten. Het was bijvoorbeeld niet lang na het ontstaan van de eerste internetgemeenschappen voordat het bedrijfsleven deze tot onderdeel van de marketingstrategie van een merk of product maakten. Aan het grensoverschrijdend karakter van de internetgemeenschappen werd door de commerciëlen niets veranderd, maar in tegenstelling tot de internetgemeenschappen van het eerste uur trachtte men deze van bovenaf en niet van onderaf te ontwikkelen. Daarmee werd een belangrijke winst die internetgemeenschappen boekten, te weten de bevrijding van centraal gezag en totstandbrenging van gelijkwaardige communicatie tussen individuen, in feite teruggedraaid.

Soorten internetgemeenschappen
Wanneer we het vijftien jaar na de introductie van het wereld wijde web over internetgemeenschappen hebben, doelen we vaak op groepen individuen die zich verzameld hebben rond blogs, forums en zogenaamde profiel-sites. De grens tussen deze drie websitevormen komt ongeveer op het volgende neer.

Onder een blog wordt meestal een persoonlijke website verstaan waarop een en dezelfde auteur met grote regelmaat korte dagboek-achtige tekstfragmenten plaatst, die door iedere websurfer kan worden bekeken en becommentarieerd. Onder pubers is vooral het foto-bloggen razend populair. Bij foto-blogs worden soms wel tientallen foto's ge-upload en draait het niet om tekst, maar louter om zien en gezien worden. Over hoeveel bloggers Nederland telt lopen de schattingen uiteen van 250.000 tot 750.000. Laatstgenoemd aantal lijkt overdreven, maar een hoop zijn het er in ieder geval, zeker wanneer je bedenkt dat er wereldwijd naar schatting 'maar' 70 miljoen bloggers zijn.
Terwijl bij een blog een persoon het onderwerp bepaalt, zijn bij forums doorgaans alle leden in de gelegenheid een onderwerp 'in de groep' te gooien. Er zijn forums in alle soorten en maten, maar veel forums richten zich primair op een onderwerp zoals gastronomie, vissen, computers etc.
Ook van een profiel-site worden mensen lid. Ieder lid krijgt een persoonlijke pagina waarop men details over zichzelf en vaak ook foto's kan plaatsen. De profielen zijn door andere leden, maar soms ook door niet leden, te bekijken. In Nederland populaire profiel-sites zijn bijvoorbeeld CU2 en het wereldwijde MSN Spaces. CU2 bestaat sinds april 2000 en had twee jaar later al een half miljoen leden. MSN Spaces telt wereldwijd 20 miljoen profielen en is gekoppeld aan het immens populaire chatprogramma Messenger en hotmail.com. Maar er zijn ook profiel-sites voor specifieke doelgroepen. Op de website Beebiesite.nl bijvoorbeeld kunnen ouders hun eigen 'Baby website' maken en beheren. Ze kunnen er echo's en foto's toevoegen of een dagboek bijhouden. Vrouwzijn.nl presenteert zich weer als 'online ontmoetingsplaats voor vrouwen met persoonlijke artikelen en informatie'. Je krijgt pas toegang tot Vrouwzijn.nl nadat je je hebt geregistreerd. Profiel-sites zijn bijna altijd gratis en geven hun leden de mogelijkheid om met andere leden te discussiëren hetzij in een forum, via e-mail formulieren of chatbox en al dan niet met webcam.
Er is geen duidelijke grens tussen de hierboven genoemde websitevormen. Hoewel sommigen de nadruk leggen op bijvoorbeeld het publiceren van tekst of beeldmateriaal en de één haar gebruikers meer publicatie-mogelijkheden geeft dan de andere, zijn de meeste rond dit soort websites gecreëerde gemeenschappen open en vloeiend van aard. Je aansluiten bij een internetgemeenschap brengt doorgaans geen enkele verplichting met zich mee en duurt voor zolang iemand daar prijs op stelt. Bovendien kan iemand deel uit maken van verschillende internetgemeenschappen tegelijk, die elk afzonderlijk ook nog eens dikwijls tastbare sociale netwerken overlappen. Het mag duidelijk zijn dat de internetgemeenschappen een complex en grotendeels ongrijpbaar fenomeen zijn.

Big business
Omdat er alleen al in Nederland miljoenen mensen deel uitmaken van internetgemeenschappen is het faciliteren ervan big business. Vrijwel alle aanbieders van webruimte zijn commercieel, ook al hoeven de bloggers en profielmakers meestal niet direct voor de door hun gebruikte webruimte te betalen. Veel bloggers vinden onderdak bij gesponsorde websites zoals blogger.com (Google) en blogspot.com. De sponsoring kan bestaan uit advertentiebanners op de blogpagina maar bijvoorbeeld ook door het automatisch in een blog genereren van links (1).Het argeloos door een blogger geschreven woord "cola" verwijst dan plotseling door naar de website van Pepsi. Ook met het verzamelen en verkopen van data over surfgedrag kan grof geld worden verdiend. Ook veruit de meeste profiel-sites zijn commerciële ondernemingen. De inkomsten komen, naast advertentieverkoop, bijvoorbeeld uit de verkoop van extra diensten. Zo kun je bij de profiel-site CU2 voor een paar euro per maand extra foto's uploaden en stalkers met een email-blokkade de weg versperren.
Dankzij de internetgemeenschappen is het sociale netwerk van de gedigitaliseerde mensheid ingrijpend van karakter veranderd. Maar niet alleen vindt nu een groot deel van het sociale verkeer op het web plaats, ze wordt daarnaast in hoge mate en uit louter commerciële motieven door bedrijven gefaciliteerd, geanalyseerd en gemanipuleerd. Deze ontwikkeling staat overigens niet op zichzelf, maar sluit naadloos aan bij de steeds verder gaande vermarkting van relaties tussen mensen in de fysieke wereld.

Radicale gemeenschappen
Tegenover dit weinig opbeurende scenario kunnen gelukkig ook de nodige hoopgevende initiatieven worden geplaatst. Hoewel de E-markt een dominant verschijnsel is, biedt het decentrale karakter van het web immers ook ruimte aan allerlei niet-commerciële en horizontale initiatieven, zoals de 'open source' gemeenschap, die streeft naar de vrije ontwikkeling en distributie van sofware. Een ander goed voorbeeld van een emancipatorische beweging die van het web gebruik maakte ter promotie van kosmopolitische solidariteit is de "andersglobaliseringsbeweging". Deze beweging wist rond de eeuwwisseling en voornamelijk gebruikmakend van e-maillijsten en statische websites, in korte tijd miljoenen mensen op de been te brengen onder de leus "Een andere wereld is mogelijk!". Let wel, dat was vóórdat blogs en profiel-sites gemeengoed werden. Wanneer nu in de gedigitaliseerde wereld een dergelijke beweging de kop zou opsteken, zouden de inmiddels veel verder uitgewerkte internetgemeenschappen ongetwijfeld een belangrijke communicatieve en coördinerende rol spelen. Dat dit voor machthebbers een horrorscenario is mag duidelijk zijn. Zij zien niet alleen de berichtgeving liever gemonopoliseerd door de media van het establishment, men huivert ook voor het onvoorspelbare en decentrale karakter van het web. Dat bleek ook tijdens de recente rellen in Franse voorsteden, toen men bloggers oppakte omdat zij niet alleen verslag deden van de gebeurtenissen, maar de rellen met oproepen trachtten te coördineren. In deze zin kwam de andersglobaliseringsbeweging net te vroeg en Indymedia (3) net te laat.

Het is goed om te zien dat (westerse) sociale bewegingen volop actief zijn op het web. Het stelt hen in de gelegenheid mensen onafhankelijk van tijd of plaats te informeren, met anderen te communiceren en samen te organiseren. Wie echter denkt dat het hebben van enkel een digitale kansel, waar vanaf monologen de wereld in kunnen worden geslingerd, voldoende is heeft het echter nog niet helemaal begrepen. Bij een internetgemeenschap gaat het immers niet om eenrichtingsverkeer, maar om de vrije en ongefilterde interactie tussen gebruikers onderling en de beheerders van een website. Onder interactie verstaan we zowel informele sociale contacten als het aanbieden en uitwisselen van concrete kennis. Een goed functionerende internetgemeenschap biedt tevens ondersteuning aan haar leden bij het vinden van antwoorden op (hulp-) vragen waarop de gemeenschap niet direct zelf een antwoord voor heeft. Dit alles uiteraard gefaciliteerd door een gebruiksvriendelijke techniek.

De ontwikkeling van niet-commerciële internetgemeenschappen van onderop staat vooralsnog in de kinderschoenen. De behoefte aan toegankelijke internetgemeenschappen is enorm, maar wordt momenteel nagenoeg volledig beantwoord door commerciële partijen. Voor zover zich niet-commerciële gemeenschappen op het web manifesteren zijn deze specialistisch of in ideologische zin te nauw om grote groepen mensen aan te kunnen spreken. Natuurlijk, er zijn goede bloggers en websites, maar open en levendige gemeenschappen zijn het doorgaans niet. Dat is niet alleen jammer maar vooral ook zorgwekkend, want een sociale beweging die geen concrete invulling weet te geven aan de behoeft aan de nieuwe gemeenschapsvormen, is een sociale beweging die ten dode opgeschreven is.

noten:
(1) www.mediafact.nl/comments.php?id=3668_0_1_0_C
(2) www.clickz.com/experts/archives/mkt/direct_mkt/article.php/811721
(3) www.indymedia.org (opgericht tijdens het WTO protest in Seattle in 1999)

(dit verhaal is overgenomen van de "geenpaniek-mailing-list", zie mail.eurodusnie.nl/cgi-bin/mailman/listinfo/geenpaniek)

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 414, 16 juni 2006