Het Maatschappelijk Onverstand (010)
deel 10 van de serie Maatschappelijk Onverstand
'Zelfs wat op het eerste gezicht waar lijkt te zijn is het daarom nog niet altijd, en zelfs al is het dat wel, is het niet altijd mogelijk dit met argumenten duidelijk te maken.' (1)
door Paleander
Bovenstaand citaat van Zhuangzi - een navolger van Lao Tzu (2), wier beider uitspraken (3) tot op de dag van vandaag een bron van inspiratie en kalligrafische kunst (4) zijn - confronteren ons met een onaangename waarheid. Namelijk met het feit dat als er echt iets is gebeurd, dat géén verzekering is dat men geloofd wordt, het onrecht aangeklaagd en de dader(s) gestraft worden. Erger, mensen zetten 'hemel en aarde' in beweging, om te verhinderen dat de waarheid naar buiten komt. Mensen leven dus ogenschijnlijk liever met de leugen die sociaal en economisch profijtelijk is, dan met de waarheid die schade toe brengt aan hun sociaal economisch welzijn. Waarom beschrijft Zhuangzi dit zo abstract? Uit vrees voor de Chinese heersers? Of wilde hij de mensen wakker schudden uit de droom, dat ons ideaalbeeld van de werkelijkheid zelden harmonieert met de dagelijkse werkelijkheid? Ik ben geneigd te zeggen, het laatste...
Maar niet alleen de dagelijkse werkelijkheid is soms onaangenaam, ook de psychologische ruimte in de mens confronteert ons met onaangename dingen. "In 2000 stond depressie wereldwijd op de vierde plaats wat betreft oorzaak van ziektelast" (5) en volgens andere bronnen (6) lijdt 1 procent van de bevolking aan enige vorm van dwanggedachten. Deze berichten confronteren ons met het gegeven, dat het blijkbaar niet alleen onvermijdelijk is dat we wakker moeten worden met betrekking tot de uiterlijke dagelijkse werkelijkheid, maar ook met betrekking tot de innerlijke werkelijkheid. Want dwanggedachten, die zoals het voorzetsel 'dwang' aanduidt, beslist onaangenaam en geen zaak zijn waar je luchtig over glijdt. Laat ons daarom nu onze aandacht vestigen op die vreemde zwevende kluwen vooroordelen onder die twee gedachte-zuilen, die we op de tiende dag van onze reis door het bos tegenkwamen. Het behoeft, althans dat hoop ik, onder nadenkers toch weinig uitleg, dat die twee gedachte-zuilen, psychologische gezien, de dodelijke starheid van de religieuze en atheïstische conventie belichamen. Maar wat was dan die botsende en vechtende kluwen vooroordelen? Het effect van beide conventies op de samenleving, op de mensen als collectief en op de mens als individu.
Toen ik die kluwen zag waren er verschillende dingen die mijn aandacht trokken, maar omdat je maar aan één ding tegelijk je aandacht kunt schenken, en de ervaring leert dat die dingen je vroeg of laat toch weer in het leven tegenkomt, schonk ik de laatste keer daar verder geen aandacht aan. Wat had ik waargenomen? Een van de verschijnselen die ik daar tot mijn leedwezen zag, was de broosheid van het menselijke verstand en het gevoel. Onderaan die zwevende kluwen hingen niet alleen vreemde scherpe gedachten en emoties, maar ook nevelige, vervormde gedachten en emoties. De harde botsing tussen de scherpe en nevelige vormen deden allerlei variaties ontstaan, waarbij de ene vorm iets meer en de andere vorm iets minder scherp of nevelig leek te worden. Tevens zag je van tijd tot tijd dat de ene gedachte-vorm na de andere hard op de stenige bosgrond terecht kwam. Sommige bleven als een vreemde platgedrukte gelei op de grond liggen, andere strompelden weg of zochten hun toevlucht in dat deel van het bos, waar het altijd dag lijkt te worden, en tegelijk ook altijd weer nacht. Het is een plek waar een onbestemd dwaallicht heen en weer golft, dat je doet denken aan de vreemde schommelingen van het daglicht in een dikke mist. Er is geen gevoel voor richting, het leven in dat deel van het bos is een vlucht, een gevangenis, en soms een levende hel... U denkt misschien, hij verzint maar wat raak? Dacht u dat nu echt, dat ik dit allemaal verzin? Dit bos mag dan wel, omdat het een psychologisch bos is, voor de meeste mensen onzichtbaar zijn, maar wie als zelfstandig denker door de wereld wil gaan, ontdekt vroeg of laat dat dit bos ook werkelijk bestaat. Je ontkomt niet aan deze reis door het menselijke verstand en het gevoel, èn het onverstand! Het leven dwingt ons tot het maken van deze reis. Het is niet alleen een reis door het eigen onderbewustzijn en bovenbewuste, maar ook door collectieve vormen van onbewustheid en onverstand en daar word je niet vrolijk van. Zeker niet als je de psychische schade ziet die in dit bos wordt aangericht.
Misschien denken sommigen, 'dit is een horrorverhaal'? Hoewel ik persoonlijk geen enkele affiniteit met horrorverhalen en al helemaal niet met horrorfilms heb, ben ik geneigd dit te beamen. De strompelende gedachten en emoties die je in dit bos tegenkomt. De psychische verminkingen, waarbij je in de gedachtevorm en de emotionele lading, de aanzet en het verloop van de psychische neergang bespeurt, zijn ronduit tragisch. Wie de psychische neergang van een bekende of onbekende persoon in zijn omgeving heeft meegemaakt - de angsten en emotionele verwarring die daar mee gepaard gaan - beseft hoe erg het is als een mens zijn mentale en emotionele evenwicht verliest. Zo iemand is niet meer in staat om op een natuurlijke wijze met anderen om te gaan. En onwillekeurig rijst dan de vraag, had dit voorkomen kunnen worden? Heeft de persoon door zijn verborgen of half-verborgen onbeheerste driftleven, zelf de negatieve voorwaarden laten ontstaan voor deze psychische neergang? Of is er sprake van een nerveuze aandoening die erfelijk bepaald is? Of erger, hebben andere mensen, omwille van macht of hebzucht, er bewust of onbewust hard aan gewerkt die persoon psychisch over de schreef te duwen? Wat het antwoord op al deze vragen ook is, deerniswekkend is en blijft het. Desondanks moeten we ook oog en oor hebben voor het feit dat sommige mensen, als ze innerlijk over de schreef gaan, niet automatisch gereduceerd worden tot een mentale en emotionele schim van hun vroegere 'zelf'. Maar een lager instinctmatig evenwicht hervinden, waarna ze heimelijk als menselijke roofdieren door het leven sluipen, op zoek naar een prooi die ze kunnen verslinden. Misschien denkt u bij uzelf: 'geen mens verwijlt vrijwillig in dit soort plaatsen'. Nee, ik ook niet. Ik wist wel dat dit soort plekken in het bos bestonden, maar maakte er intuïtief altijd een hele grote boog omheen. De reis door het bos van de psyche, door het gezonde verstand en het onverstand, is heel interessant, maar bepaalde dingen die je daar tegenkomt, wil je het liefst zo ver mogelijk op afstand houden. Alleen ontkom je er soms niet aan tijd en aandacht aan dingen te besteden die heel onaangenaam zijn. En eerlijk gezegd heb ik ook heel lang geaarzeld, voordat ik mij bewust met dit deel van het bos heb bezig gehouden, en dan nog alleen op een gezonde afstand. Waarom? Omdat je in het duistere deel van het bos soms ziet, hoe een gedachte-vorm op een andere overspringt. Men besmet elkaar of herkent in elkaar iets sinisters, erger nog men gaat er naar handelen. Het meest schrijnende en bekendste voorbeeld voor deze negatieve herkenning en besmetting, zijn de concentratiekampen in de Tweede Wereldoorlog. Waar gevangenen - de beruchte kapo's - het gedrag van hun beulen op gruwelijke wijze imiteerden. De één puur uit botte overlevingsdrang, de ander als gevolg van het zaad van de haat, de onverdraagzaamheid of misantropie, dat verborgen onder de mantel van een burgerlijke of ideologische conventie uiteindelijk in het kamp ontkiemde.
Een ander vreemd verschijnsel dat je in het bos tegenkomt, is de koude hardheid en nevelige instemming met geweld dat door anderen wordt gepleegd. Waarbij de mensen zelf elke vorm van lichamelijk geweld vermijden, maar wel overal ter wereld, waar zwaar geweld tegen de vermeende vijanden van hun eigen cultuurbeeld of ideologie wordt gebruikt dit vergoelijken of heimelijk goedkeuren, ondanks hun religieuze of humanistische idealen.
In de loop van de twintigste eeuw werd al gauw duidelijk dat dit niet slechts een afwijking was van de aartsvijanden van de Koude Oorlog, de kapitalisten en communisten, maar een universele afwijking, die je overal ter wereld tegenkomt. Daarbij komt nog, dat de vaak haast onzichtbare en nimmer aflatende stroom van wapenleveranties aan de strijdende partijen in een conflict, al evenmin het gevolg zijn van altruïsme. Ze zijn de vreemde samenbundeling tussen ideologie en religie, tussen politieke macht en economie, en soms vloeien alle vier aspecten door elkaar heen of gaan zij gebroederlijk hand in hand naar het front, dwars over het leven en de lijken van de mensen in Darfur, Guatemala, Colombia, Irak, Tibet, etc.
In die zin is er geen wezenlijk verschil tussen de maatschappelijke gevolgen van religieus of van atheïstisch fanatisme, en ondanks de lessen van de moderne geschiedenis zijn er nog steeds genoeg mensen die een van beiden voorspreken, en stilletjes hopen dat hun zijde eens zal overwinnen en daarmee het paradijs op aarde kan worden gevestigd, of beter gezegd de totalitaire utopie. Nou ja, utopie...?
Maar moeten we, omdat zowel religie als humanisme gruwelijk misbruikt zijn en misbruikt worden omwille van macht en hebzucht, afstand doen van de essentie van beiden: van de mens als beeld van God en de mens als verlichte cultuurdrager van de mensheid? Geenszins! Waarom zouden we het humanistische ideaal van een menselijker en rechtvaardiger, van een verantwoordelijke en bewuste samenleving, wegwerpen, omdat de Berlijnse Muur gevallen is? De Muur als symbool -als scheiding tussen twee vijandige werelden- viel omdat het systeem in de DDR tot op het bot was uitgeteerd door hebzucht en corruptie en niet, zoals iemand eens beweerde, door de kracht van het kapitalisme. Zoals ook de ontkerkelijking niet alleen maar het gevolg was van de secularisatie, (lees het atheïsme), maar vooral bepaald werd door het wegvallen van sociale dwang en de repercussies. De mensen praatten voor de secularisatie niet fundamenteel anders over het geloof en de kerk dan daarvoor, alleen deden ze dat nu openlijker en onverdraagzamer. De religieuze mores werd vervangen door de atheïstische mores, maar het was en bleef een conventie... De mens bevrijdt zich van een idee, van een geloof, om daarna zich vrijwillig te ketenen aan een ander idee, aan een vorm van ongeloof, een ommekeer van waarden en woorden, maar niet van hebzucht en macht. Wie wezenlijk vrij is in zijn gedachten en gevoel, laat zich door de een noch de ander bepalen, maar beweegt zich vrij tussen religie en humanisme heen en weer, en erkent de waarde van beiden! Of zoals een Indiase filosoof/mysticus adviseerde: "de mening van denkers, heiligen en grote geesten, moeten we accepteren als suggesties en niet als schakels van een ketting" (7).
En al evenmin laat ik mij bepalen door de opvatting "dat het streven van de mens naar de zin van zijn leven, of zelfs zijn twijfel aan die zin, steeds voortkomt uit, of het gevolg is van een geestelijke stoornis" (8) - of zoals Freud het uitdrukte - dat religie een uitdrukking was, van een "algemeen menselijke dwangneurose, die net zoals bij het kind voortkomt uit het Oedipus-complex, uit de betrekking tot de vader" (9). Een rabiaat vooroordeel dat door een leerling van Freud, Victor Frankl, niet alleen met 'grote stelligheid van de hand' werd gewezen (10). Maar naar aanleiding van zijn eigen concentratiekamp ervaringen concludeerde Frankl, dat "de dwangneurose de psychisch ziek geworden religiositeit is" (11), en dat secularisatie niet automatisch tot een toename van rationeel humanistisch atheïsme leidt, maar "dat het verdrongen geloof in bijgeloof ontaardt" (12). Nu, wat is de veel gehoorde klacht onder humanisten? Waar komt ineens al dat bijgeloof in de samenleving vandaan? Waarom zoeken veel mensen niet hun heil bij het humanisme, en zetten zij zich niet in voor de strijd voor een rechtvaardigere, verantwoordelijkere en bewustere samenleving? Ja, waarom niet? Omdat de mens ogenschijnlijk toch een meer complex wezen is dan we willen toegeven of, zoals een Engelse dichter het eens zei: "Heet deze vreemdeling welkom. Want er zijn meer dingen tussen hemel en aarde, (..) dan waar u over kunt dromen in uw filosofie" (13). Daarmee rijst onverbiddelijk de vraag, bestaat er wel een synthese tussen humanisme en religie?
De gerechtvaardigde klacht van het humanisme tegen de religie is, dat zij vroeg of laat in wereldvlucht en wereldverachting ontaardt. Zoals de gerechtvaardigde klacht van de religie tegen het atheïsme is, dat zij vroeg of laat de mens reduceert tot een machine, een mechanisme van instincten en impulsen. Opvallend genoeg hebben beide uitersten exact dezelfde verstrekkende gevolgen voor de samenleving èn voor de mens als individu; want beiden ontnemen het individu zijn rechten en ontslaan hem van de verantwoordelijkheid voor zijn daden. Beide ontkennen het bestaan van de vrije wil; de één omdat alles al door God is bepaald en vast ligt, de ander omdat zij psychische stoornissen of crimineel handelen tot een kapotte machinerie herleidt, tot foute genen of 'te weinig spiegelende neuronen'. De mens is niet langer verantwoordelijk maar offert zijn verantwoordelijkheid en identiteit op aan het ideaal, aan God of aan de Staat; er is dan ook geen verschil tussen Khomeini's totalitaire Godsstaat en Stalins heilstaat, beiden eisten het opgeven van de individualiteit aan de Staat, met als resultaat moord en doodslag (14).
Maar laten wij onszelf niet in slaap sussen. Ook het vrije-marktdenken is niet ontbloot van totalitaire kenmerken, het eist onderwerping van het individu aan een ideologie opgelegd door de Staat of proto-superstaat (lees: Europa). De vrije markt leidt volgens haar verdedigers tot een meer evenwichtige en rechtvaardige samenleving, waarin ruimte is voor zowel religieuze als humanistische waarden. De werkelijkheid toont ons echter dat er ruimte is geschapen voor het ontstaan van een oligarchie, waar politieke, economische en bestuurlijke groepen in elkaar overvloeien en elkaars positie beschermen en afschermen. De vrije markt toont ons niet alleen het fascistoïde beeld van het moderne totalitair economisch handelen en denken, maar zelfs een deel van de vrije pers plooit zich naar deze nieuwe mores. Zo verschijnen er regelmatig artikelen waar je als zakenman of vrouw rekening mee moet houden als je je producten wilt laten maken in China. Dat China nog steeds een één-partij-staat is waar de universele mensenrechten op de meest grove wijze worden geschonden, dat doet allemaal niet terzake want, zoals een artikel laatst kopte, "China is de fabriek voor uw producten", dat telt en alleen dat!
Waar in Europa veel burgers met lede ogen moeten aanzien dat bijna alle publieke middelen aan beleggers worden verkocht, eist geen van die politici, bankiers of beleggers dat China hetzelfde doet. Waarom niet? Omdat het profijtelijk is dat een totalitair regiem haar economisch potentieel ter beschikking stelt van de westerse elite en zakenleven?
En als je je als politicus, bankier en belegger evenmin druk maakt over wantoestanden in Chinese fabrieken, wie of wat belet je om via Europese richtlijnen de Europese samenleving langzaam om te vormen naar dat Chinese voorbeeld? Wakker de hebzucht onder mensen aan, dat rijkdom en status het ideaal en teken van succes zijn, en je bent verzekerd dat veel mensen je hard achterna lopen. Wat we zien wijkt niet veel af van een nieuwe variant en een moderne herhaling van de 'goudkoorts'. Wie faalt? Zo iemand heeft het aan zich zelf te danken of heeft slechts pech of erger, het is de schuld van de uitzuigers, de werkeloze allochtoon of autochtoon of de senioren, die de samenleving op allerlei wijzen frustreren en belasten...
De huidige hypotheekcrisis in Amerika, waarvan de werking al op de wereldeconomie voelbaar is - en die het gevolg is van de ongebreidelde hebzucht, de virtuele goudkoorts dat er geen einde komt aan de economische groei en winst - laat niet alleen het gevaar zien van de vrije markt, maar ook de ongebreidelde speculatie stroom met valuta. Zolang de machine maar blijft doorlopen komt het allemaal wel weer goed. De lasten? Die wentelt men gewoonte getrouw af op de onderkant van de maatschappij, men externaliseert die op basis van status en inkomen. Wie bovenaan staat, heeft op basis van 'onzichtbare', haast onnaspeurbare capaciteiten, meer rechten. En wie onderaan staat? Die heeft duidelijk minder rechten. Ja, waarom wordt de hoog geplaatste ontzien, als hij of zij fouten maakt, waar anderen de dupe van worden? Worden bankiers die op de hypotheekmarkt gepokerd hebben met vele miljoenen met pensioen gestuurd? Verdwijnen arbeidsplaatsen in Europa naar een totalitair China of naar Roemenië met behulp van Europese subsidies (15)? Of drijven we handel met de junta in Birma? Waarom? De rij vragen is eindeloos lang...
Deze verderfelijke machtszucht en hebzucht confronteert ons echter ook met een ander fenomeen. Namelijk dat de vorm en inhoud van onze psyche, de weg die wij door het leven gaan, bepaald wordt door het ideaal dat wij koesteren en nastreven. Dit fenomeen confronteert ons met een tweeledig gegeven, namelijk dat ons denken en handelen niet alleen door een religieus- of humanistisch ideaal bepaald wordt, maar dat wij tevens emotioneel en intellectueel daarin de bevestiging van ons ideaal nastreven. Het inzicht dat wij zelf-bevestiging ervaren door zowel een humanistisch of religieus ideaal, leidde ertoe, dat sommige bekende psychologen, elke religieuze ervaring en de godsdienst ansich, - louter als een psychisch verschijnsel interpreteerden, lees: fictief. Voor anderen daarentegen was dit de sleutel tot een reeks verschijnselen, die niet alleen in de menselijke psyche plaatsvinden, maar ook tussen mensen onderling en dus, lees: een realiteit. Het fenomeen dat de ervaring van God plaatsvindt in de psychologische ruimte betekent geenszins dat die daarom slechts illusie is. Wie dat wel doet geeft niet alleen blijk van onverdraagzaamheid en onwetendheid. Want even zo goed zou je elke ervaring van een humanistisch ideaal in diezelfde psychologische ruimte als louter psychisch verschijnsel kunnen interpreteren en dus lees: fictief. Maar die persoon ziet tevens een essentieel feit over het hoofd. Namelijk dat het onze mentaliteit is, onze wijze van handelen, denken en voelen, die individueel en maatschappelijk de uitkomst van het religieuze of humanistische ideaal bepaalt - van het goede en het kwade dat wij bewerkstelligen... Het was dag, het was nacht, een tiende dag...
noten:
1. en.wikipedia.org/wiki/Zhuangzi
2. www.terebess.hu/english/tao/gia.html
3. en.wikipedia.org/wiki/Tao_Te_Ching
4. en.wikipedia.org/wiki/Gia-Fu_Feng
5. www.rivm.nl/vtv/object_document/o3263n17537.html
6. www.hulpgids.nl/ziektebeelden/ocd.htm
www10.antenna.nl/hersenstorm/Aanverw_stoornissen3.html
7. Sri Aurobindo, essay 'Purna Yoga'
8-9-10-11-12. Victor Frankl 'De Onbewuste God'
13. Shakespeare: Hamlet, Act 1. Scene V: 'And therefore as a stranger give it welcome. There are more things in heaven and earth, Horatio, than are dreamt of in your philosophy.'
14. vgl. Hannah Ahrent, 'Totalitairisme' dl. 3
15. De huidige controverse rond de sluiting van een winstgevende Nokia fabriek in het Duitse Bochum.
Dit bericht is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 430, 1 februari 2008