Geen aantasting Russische nationale trots

GLOBALISATIE (DEEL 7)

Een herbezinning op de geopolitieke verhoudingen zien we behalve in de Verenigde Staten ook in de Russische Federatie. En ook hier speelt Eurazië en de heerschappij over dit continent de hoofdrol.

door Bas van der Plas

De populist Vladimir Zhirinovskij van de Liberaal-Democratische Partij treedt in het Russisch parlement regelmatig als spreker op wanneer het geopolitieke denkbeelden betreft. Maar ook binnen de Kommunistische Partij (KPRF) is geopolitiek een actueel thema. Dan is er in de Russische Federatie nog de stroming van de 'Evrasisten', een esoterisch genootschap dat de 'oude Russische ziel' wil laten herleven in de uitgestrekte vlakten van Azië.
Geopolitiek denken in de Russische Federatie is een versluiering van het 'verliezerstrauma', dat haar oorsprong vindt in de ineenstorting van de Sovjet-Unie. De oppervlakte van het land verminderde met 25%. De trotse uitdrukking dat de Sovjet-Unie eenzesde van het landoppervlak van de wereld omvat werd teruggebracht naar eenzevende. Niet al te dramatisch. Maar de bevolking van de Russische Federatie is de helft van die van de Sovjet-Unie. Bovendien zijn belangrijke havens en handelsroutes nu opeens buitenland geworden. In 1983 was het Bruto Nationaal Produkt (BNP) van de Sovjets de helft van dat van de Verenigde Staten, in 1997 was het Russische BNP nog maar eentiende van dat van de Amerikanen. Bovendien is Moskou volkomen afhankelijk geworden van buitenlandse steun en leningen om de economie nog enigszins op peil te houden. Genoeg redenen voor enige trauma's, voldoende reden ook om in nostalgie terug te blikken naar de status van 'supermacht'.

strategische ruimte
Het geopolitiek denken in de Russische Federatie is in de eerste plaats gericht tegen het economisch en politiek separatisme om een (verder) uiteenvallen van de Federatie te voorkomen. Op de zuidflanken van Rusland dreigt de demografische afscheiding, de islamitische ontwikkelingen in Centraal-Azië bedreigen het zuidoosten. Het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie moet een 'eenduidige strategische ruimte' worden, waar de strategische en economische integratie van de post-Sovjetstaten de hoofdrol speelt, natuurlijk onder Russische leiding, omdat Rusland 'recht heeft op invloed in het nabije buitenland', zoals de landen van het Gemenebest van Onafhankelijke Staten (GOS) worden genoemd.
Deze Russische ideeën staan haaks op de Amerikaanse doctrine van een 'geopolitiek pluralisme' (zie deel 6) op het grondgebied van de voormalige Sovjet-Unie. Maar Rusland wil meer. Gennadij Zjuganov, leider van de KPRF, pleit voor een 'balans in de wereldbeschaving' als alternatief voor de nieuwe wereldorde waarin de VS de baas zijn en de Russen slechts grondstoffenleveranciers voor het rijke Westen. Om deze nieuwe wereldorde te voorkomen, moet Rusland zich volgens Zjuganov meer naar het Oosten kijken, naar China, Oost-Azië en de landen aan die zijde van de Stille Oceaan.

binnenlandse zwakte
Intussen werd eind 1997 in de Russische Federatie een belangwekkend document gepubliceerd. De 'Conceptie van Nationale Veiligheid', zoals het document officieel heet, ontstond na ruim 6 jaar discussie en is een analyse van de kritieke situatie waarin de Russische Federatie verkeert. 'Rusland zelf en haar voorname positie in de wereld werden niet in eerste aanleg door vijanden van buiten of een of andere samenzwering bedreigd, maar door een eigen binnenlandse zwakte. Het afweren van gevaar moet derhalve bij de binnenlandse politiek beginnen,' constateert het document. Als binnenlandse zwakten worden dan genoemd het separatisme binnen de Russische Federatie (Tsjetsjenië), de economische crisis, de ecologische rampen, de georganiseerde misdaad en de corruptie. De opvolging van Jeltsin door Putin is een logisch gevolg van deze constatering.
Ofschoon Rusland op z'n zachtst gezegd niet gelukkig is met de uitbreiding van de NAVO naar voormalige Warschaupaktlanden ziet men niet het gevaar van een directe aanval op het land in de vorm van een militair conflict. Veeleer beschouwt Moskou het als levensbelang om te zorgen voor de algemene staats- en economische belangen in de Russische Federatie. Daaronder worden dan verstaan het veiligstellen van de energiebronnen en aanvoer van olie, gas en van grondstoffen en de instandhouding van de infrastructuur, met name transport- en handelskanalen.
De economische situatie in de Russische Federatie wordt als het grootste binnenlandse gevaar beschouwd, en daartoe heeft men alle reden. Het Bruto Nationaal Produkt (BNP) daalde met 50%, maar meer dan de helft van de consumptiegoederen wordt uit het buitenland geïmporteerd. Twintig procent van de bevolking leeft onder het bestaansminimum, en tien procent beschikt over 34% van het BNP. De industriële produktie stond in 1998 op nog maar de helft van die van 1990, in de landbouw was dat nog maar 37% en het bedrag aan investeringen daalde naar 24% van het niveau van 1990.
Bij dergelijke cijfers staat de vraag over het voortbestaan van de Russische Federatie centraal. Een enorme kapitaalvlucht in de grootte van 20-30 miljard dollar per jaar haalt de economie verder onderuit. Geschat wordt dat er nu circa 200 miljard dollar naar het buitenland is gesluisd, terwijl de buitenlandse schuld in 1997 130 miljard dollar was.

bescheidenheid
Het kapitalisme kent een crisispolitiek die een toevlucht zoekt in de inzet van het militarisme als pijler voor de betrekkingen met het buitenland. Maar ook de Russische strijdkrachten verkeren in een desolate toestand. Aan het begin van de 80er jaren gaf de Sovjet-Unie nog 40% van haar BNP uit aan militaire doeleinden. In 1991 was dat nog 11,1%, maar in 1996 nog slechts 3,76% van een BNP dat al met de helft was verminderd! In 1997 was het budget voor het Ministerie van Defensie 104 triljoen roebel, 19 miljard dollar volgens de toenmalige koers. Ter vergelijking: het Pentagon beschikte in 1997 over een budget van 270 miljard dollar.
In 1997 beschikten ruim honderdduizend militairen en hun gezinnen, die waren gerepatrieerd uit de landen van het voormalige Warschaupakt (DDR, Polen, Tsjechoslowakije, enz.) nog niet over woonruimte in de Russische Federatie. Bovendien maakte Jeltsin in juli van dat jaar nog eens bekend dat het leger met 500.000 man zou worden ingekrompen naar 1,2 miljoen. Door deze omstandigheden is de Russische buitenlandse politiek genoodzaakt tot bescheidenheid. Alleen de oorlog in Tsjetsjenië drukt al zo zwaar op het budget dat Putin herhaaldelijk aangeeft met een snelle oplossing te willen komen, maar wat Vietnam was voor de Amerikanen, lijkt Tsjetsjenië -in opvolging van Afghanistan- voor de Russen.

Na het ineenstorten van de Sovjet-Unie trachtten economen voor Rusland een model te ontwerpen dat in feite het overnemen betekende van onveranderde westerse economische en politieke systemen. Dit leidde tot een tegenreaktie en een herbezinning op wat spottend 'de Russische ziel' werd genoemd.
Toen Polen, Hongarije en Tsjechië zich hadden bevrijd van de greep van de Russische beer wenkte hen de snelle integratie in de structuren van de Europese Unie. Met dat vooruitzicht werden de Russen niet geconfronteerd. En het aanbod van een snelle integratie in westerse structuren had hen waarschijnlijk ook geïrriteerd als zoveelste aantasting van de nationale trots.

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 360, 28 september 2001