'Divine Wisdom', drie

India en Indonesië
De anarchist Anton Constandse schreef in 1929 een brochure over detheosofie ('Hedendaags bijgeloof: spiritisme en Theosofie'): "Menkan zien dat deze nonsens zeer reactionair is ..... ik hoef niet aan te tonendat deze fantasieën slechts tot doel hebben om de rijke kapitalisten gerustte stellen en zijn rijkdommen en verworven bezittingen veilig te stellen, wantmen leert de armen dat ze zich alleen door berouw en geduld kunnen verbeteren." "Deachterlijkheid van de 'betere klassen' heeft zijn 'Idool'gevonden."
Hij schreef dit als kritiek op een boek van Mrs. Besant ('The ChangingWorld'), waarin ze schreef: "In India .... zijn de armere klassen veelgelukkiger .... in plaats van hun buren geven ze zichzelf de schuld voor hetongemak van hun eigen positie, en kunnen soms bepalen dat hun volgende geboorteveel gelukkiger zal zijn, door nu het beste te maken van hun nadelen ....Als jenu met voeten wordt getreden, moet je herkennen dat het je eigen verleden is,dat op je huidige ik treedt."
Het citaat geeft aan wat voor een 'politieke' visie de theosofenover bijv. de toenmalige koloniën hadden.
Zoals gezegd de ledenlijst van de TV in Europa en de VS bevatte rond deeeuwwisseling veel namen uit de aristocratische wereld, uit het zakenleven enmilitairen. In Azië had de TV ook in een aantal landen ook een redelijkegrote aanhang, met name in India, Ceylon en Indonesië, waar het theosofischgedachtengoed aansloot bij het hindoeïsme. Ook in India werd met nameaansluiting gevonden bij de Engelse kolonialen en Indiërs uit de hogerekasten. Over de aanwezigen op een bijeenkomst van de TV in Bombay in 1879schreef hun eigen blad de 'The Pioneer': "een paar honderd van demeest invloedrijke inlanders, bankiers, handelaren, fabriekseigenaars,geleerden, advocaten, etc..."
Hetzelfde gold ook voor Indonesië. Veel Indonesische leden behoordentot de Javaanse adel. Ook de vader van de latere president Soekarno was lid;Soekarno zelf, was ook opgevoed met theosofische opvattingen, maar distantieerdezich later van de theosofie naarmate zijn ideeën radicaler werden. Eenaantal regeringsgezinde dagbladen (Bataviaasch Nieuwsblad, Pemitran en Neratja)werden geleid door theosofische redacteuren.
In zowel India als Indonesië ontstonden begin deze eeuwonafhankelijkheidsbewegingingen, die tegen de koloniale overheersing vanEngeland en Nederland gericht waren. De Theosofische Vereniging bemoeide zichhier actief mee. Het feit dat veel leden van de TV belangrijke maatschappelijkefuncties hadden en baat hadden bij het handhaven van de bestaande orde is geentoeval. De Nederlandse theosoof Henk Spierenburg stelt nu nog (in een commentaarop de Tollenaere) dat er geen verband is tussen het handelen van individueletheosofen en de leringen van de theosofie. Herman de Tollenaere beschrijftechter zeer nauwgezet welke rol o.a. belangrijke leidende theosofen speelden indeze landen en daarbij regelmatig in aanvaring kwamen met vertegenwoordigers vandie onafhankelijkheidsbewegingen (en ook van de arbeiders- en vrouwenbeweging),die daarbij vaak ook rechtstreeks de theosofie als conservatieve stromingaanvielen. Je kunt daarom stellen, zoals de Tollenaere doet dat de TV zich weldegelijk bewust politiek opstelde.

Ook de opvolgster van Blavatsky en voormalige socialiste Annie Besant, die inIndia woonde, bemoeide zich actief met de politiek (in 1917 werd ze zelfsgekozen tot president van het Indiase Nationale Congres) en kwam daarbijuiteindelijk in conflict met Gandhi, die streefde naar volledigeonafhankelijkheid. Besant wilde dat India deel bleef van het Britse koninkrijk,met een verwijzing naar de 'heilige bloedband' tussen de 'Arische'Britten en de Indiase stamgenoten. Zij was van mening dat de non-coöperatiepolitiek van Gandhi niet verenigbaar was met haar spirituele beginselen.
De onafhankelijksbeweging in Indonesië werd o.a. gesteund door E.Douwes Dekker en Henk Sneevliet. Sneevliet kwam regelmatig in aanvaring met detheosofen (veel Nederlanders in Indonesië waren lid van de TV). In 1916viel hij bijv. de Nederlandse vooraanstaande theosoof Van Hinloopen Labbertonaan: 'In eerste instantie hebben we deze theosoof als een idealistbeschouwd, wiens idealen we niet de onze konden maken, wiens idealen we nietnodig hadden, maar die we respecteerden als een man die eerlijk van broederschaphield. Helaas, moeten we nu verklaren dat we tot de conclusie zijn gekomen datMr. v.H.L. in onze ogen niets verschilt van de propagandisten van de officiëlereligies, waarvan het idealisme slechts dienstbaar is aan het instandhouden vaneen sociale orde.'Met de Indonesische marxisten, die in 1920 de PKIoprichten waren er voortdurend conflicten. De PKI verweet de theosofen steun aande autoriteiten, bijv. nadat deze op bloedige wijze een opstand in hetoliegebied Jambi hadden neergeslagen.

Van de theosofen wordt vaak gezegd dat ze vanuit hun leringen wel oog haddenvoor de emancipatie van de mens. Ze hadden ook eigen scholen. o.a. ook inNederland, maar met name in India, Ceylon en Indonesië. Die scholen kendenstrikte scheidingen - ondanks hun universele opvattingen, want Annie Besant vondhet niet aan te raden om kinderen met verschillende geloven op dezelfde schoolte hebben. Ook naar vrouwen toe hadden ze curieuze opvattingen. Ex-leraar envooraanstaand theosoof Arundale zei daarover: 'Ik zie geen redenen waaromhet onderwijs voor meisjes niet substantieel hetzelfde zou zijn als voorjongens, maar wel met speciale aandacht voor het management en de schoonheid vanhet huis, voor de waarde van voedsel en eenvoudige medicijnen.'Besantmeende zelfs dat het onderwijs voor vrouwen gericht moest zijn op hetvoorbereiden van vrouwen op hun toekomst als de 'Goddess of the home'en dat uit mond van iemand die voor haar theosofische carrière inEngeland furore had gemaakt als een fel strijdster voor vrouwenrechten. Deex-socialiste en voorvechtster van vrouwenrechten werd dan ook regelmatig vanuitde vrouwenbeweging bekritiseerd.

het heden
Rond 1900 had het Genootschap nog ruim 100 duizend leden. Er zijnnu nog afdelingen in 50 landen. De Nederlandse afdeling heeft in 5 steden loges.Iedere loge beschikt over een bibliotheek. Het internationale hoofdkwartier zitsinds 1971 in het Blavatskyhuis in Den Haag, daar herdenkt men ieder jaar op 8mei, 'Witte Lotusdag', de sterfdag van Blavatsky. In Den Haag vindenwe ook de boekhandel van het Theosofisch Genootschap. De Nederlandse afdelinggeeft het tijdschrift Lucifer uit en organiseert cursussen 'anders denken'en lezingen over Blavatsky's ideeën.
Op zich manifesteren theosofen zich tegenwoordig, net als antroposofen,niet direct op het politieke terrein, maar dat betekent niet dat hun 'levensbeschouwelijke'visie niet politiek is. De studie van Herman de Tollenaere toont aan dat ditsoort visies niet a-politiek zijn.
Theosofen en antroposofen dragen - wellicht niet individueel, maar beslistwel in organisatieverband, vanuit de door hen nog steeds bewonderde opvattingenvan Blavatsky en Steiner, medeverantwoordelijkheid voor de geschiedenis. Zeweigeren die medeverantwoordelijkheid te accepteren en gaan vrolijk door met hetorganiseren van cursussen en het publiceren van boeken. Deze stromingen mogenniet kritiekloos door de politiek genegeerd worden!

Herman de Tollenaere: The Politics of Divine Wisdom, Theosophy and Labour,National, and Woman's Movements in Indonesia and South Asia 1875 - 1947.Kath. Univ. Nijmegen. 459 blz. F 59,-

Hans de Bruin

noten:
1. Aantallen volgens opgave van de Ned. theosoof Henk Spierenburg. Nietduidelijk is of dit ook het werkelijke aantallen is, aangezien de TheosofischeVereniging te maken heeft gehad met vele opsplitsingen. De Tollenaere schat hetmaximum aantal leden op 52.000;
2. De Via Theosofia: "de vele theosofische organisaties in de wereldmaken alle deel uit van een geestelijke beweging die even oud is als de denkendemensheid. In de loop der eeuwen zijn er vele leraren en mystici geweest die detheosofische grondgedachten bestudeerden en uitdroegen, zoals Plato, Socrates,Krishna, Lao-Tze, Gautama de Boeddha, Jezus en in onze moderne tijd Blavatsky enDe Purucker." (http://www.euronet.nl/users/euser/viathe.htm);
3. Uit: Via Theosofia;
4. Zie 'Divine Wisdom', pag. 17;
5. Met dank aan René Zwaap;
6. uit Theosophic Basic Parts: "Theosophy regards these processes assecondary processes and states clearly that consciousness is the primary factorin evolution. Moreover, evolution means literally, to e-volve, to manifestcertain qualities (of consciousness in matter!). No phenomenon is possiblewithout an active, intelligent force. (Are you still there?) Each phenomenon isevolved from Universal Life-Matter in a long line of differentiations. At thesame time it is Life, involved in Matter. So, we have two concurrent processes,instead of just an empty transformation of forms as the Darwinists will have usbelieve."
7. zie: De Groene, 28-8-96, (http://www.dds.nl/~groene/);
8. uit Via Theosofia: "Theosofie geeft ons een sleutel om inzicht tekrijgen in de oorzaken van het lijden in de wereld en de mogelijkheid totopheffing daarvan. Het is geen kwestie van geloven op gezag maar vanzelfonderzoek, logisch redeneren en intuïtie";
9. met dank aan 'Lokaal Kabaal',(http://www.dsl.nl/media/lokabaal/);
10. uit Theosophic Basic Parts,(http://www.spiritweb.org/Spirit/Theosophy/theosophy-basics.html);
11. zie J.W. de Groot in 'Skript' zomer '96;

begin artikel | tweede deel artikel

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 303, november 1996