Verdwalen in de eindeloze innerlijke wereld

Is er onderling verband tussen anthroposofie, Zutphen, de SP en Helsinki? Méér dan tussen anthroposofie en een kritische kijk op de wereld om je heen. Erna wil ons in Kleintje 295 doen geloven dat haar favoriete leer de weg naar 'een totaal evolutieverhaal' opent maar dat is nu precies het laatste dat een sekte doet. Hopla, daar drop ik twee uitgangspunten: anthroposofie is een leer en 'sofen' vormen een sekte. Een derde begrip dat voor mij de anthroposofie naar waarde inkleurt, luidt: vrijplaats.

Mijn moeder was nog nooit in Zutphen geweest voordat zij er met mijn vader in 1950 ging 'hokken'. Voor de geboren Winterswijkse was Zutphen de stad van gekken en boeven. Je had er immers de rechtbank en de inrichting. Meer functies verzorgde Zutphen niet voor de Achterhoek. Of toch wel? Was Zutphen niet ook de vrijplaats voor 'hokkende' verliefden, vrijzinnig protestanten en die zeldzame 'Heukers' die in de oorlog niet aan het Oostfront hadden gediend?
Achter mijn geboortehuis stroomt het riviertje de Berkel. Weer daarachter staat een school: die 'met den Bijbel'. Ik ben er te lang weg om het zeker te weten maar ofwel naast ofwel in hetzelfde gebouw, vestigde zich later een tweede school: 'de Vrije'. Fundamentalistische christenen en anthroposofen ontmoeten elkaar vaker op de vierkante kilometer. Driebergen vormt het reisdoel van zowel evangelische middelbare scholieren als Steiner-studenten. Is dit toeval?
Niet helemaal. Vanuit onze woonkamer had ik zicht op een aardig staaltje 'ontzuiling'. Door de jaren heen zag ik menig rechtlijnig protestants leerlingetje verhuizen naar de 'Vrije' en vice versa. En het bleef niet bij de kleine klantjes op de levensbeschouwelijke markt. Ook de leerkrachten van beide gezindten staken regelmatig over. Hij of zij zag je plotseling op het aanpalende schoolplein surveilleren en de conclusie was gewettigd dat ze de eurithmie als dagopening hadden ingewisseld voor Bijbelkennis, mutatis mutandis.
Onderwijs op anthroposofische grondslag blijft onderwijs op levensbeschouwelijke grondslag. Met alle maars van dien. Maar waar het aanbod schraal is, kan het het minst slechte alternatief vormen. Neem nu Finland: het Zutphen van Europa... In het geval Montessori-onderwijs hier zo godgeklaagd ver weg (Helsinki) blijft, stuur ik mijn kinderen naar de plaatselijke Steiner-school. Om ze te behoeden voor het in de regel erbarmelijke talenonderwijs plus de hier in het curriculum opgenomen Russenhaat.

racistische scholen en racisme
Ik ben racistisch opgevoed maar geen racist. Ik ga er van uit dat mijn generatie (geboren in de tweede helft van de jaren vijftig) racistische scholen heeft bezocht. Of hebben anderen niet voor Israël leren bidden ('67) of 'Wien Neerlands bloed door d'adren stroomt, vrij van vreemde smet' soms kritisch leren zingen? Dat was de school, maar daaromheen had je de straat. Wij werden met ons negenen gedumpt in een woning met twee slaapkamers aan de rand van Zutphen. Daar kwamen ook de toenmalige etnische minderheden terecht. Mijn eerste vriendjes en vriendinnetjes kwamen van Nieuw-Guinea, de Antillen en de Molukken. Ik leerde snel dat je met hen meer deelde dan met de kroost van de plaatselijke middenstand of van de immigranten uit de Randstad. Er komt dus blijkbaar nog wel meer dan scholing aan te pas voordat je iemand een racist kunt noemen. Of gehersenspoeld. Mijn ouders werden aan dat huis geholpen door een huisarts die hen ook overigens in hun netelige positie - ongehuwd, verstoten door de kerk - met raad en daad bij heeft gestaan. De man was anthroposoof maar daar hadden we nooit 'last' van. Neemt niet weg dat je de sofische beweging een sekte kunt noemen. In de kwalijke zin.

kleintje en sektes
Het wezen van elke en dus ook de anthroposofie-discussie in het Kleintje is dat het een Kleintje-discussie is. Dat wil zeggen dat je haar in het totaal van wat het Kleintje wil (lees daartoe het voorblad) moet volgen. Wellicht ontbreekt velen daartoe de tijd en de lust. Misschien moet je daarvoor ver weg wonen en van het Kleintje afhankelijk zijn voor je alternatieve nieuwsvoorziening. Want dat is nu precies wat het Kleintje voorstaat...
Kleintje is geen religieus maandblad. Het bevestigt noch ontkent het bestaan van God, engelen of hel. Het kijkt naar de invloed van mensen en bewegingen die daar in geloven op andere mensen. Kleintje is ook geen wetenschappelijk maandblad. Het onderzoekt God, engelen, hel plus tal van andere zaken niet op hun intrinsieke waarde maar op hun functie in de wereld om ons heen.
Ik geloof dat sektevorming in die visie twee kwalijke kenmerken heeft. Het eerste is het niet open kunnen staan voor kritiek. In die zin is de SP een sekte en botst Toos Jeurissen op sektarische 'Verneinung' in Zutphen. In deze optiek was echter ook Nazi-Duitsland een hele grote sekte en wordt duidelijk dat je dan wel met een erg brede definitie werkt. Met behulp hiervan zijn heel veel bewegingen - jaja, ook kraak-, anti-kernenergie- en vrouwenbeweging - als sekten genomineerd en ... geïsoleerd.

de pap en de krenten
Daarom is het van belang onderscheid te kunnen aanbrengen onder de verschillende leden van een sekte. Rus gezegd tref je in sektes twee soorten gelovigen aan. Er is de groep die zich vanuit teleurstelling tot de beweging bekeert - teleurstelling in de van huis uit meegekregen levensbeschouwing. Daartegenover echter staat de groep die niets met de paplepel mee naar binnen kreeg. Ik bedoel, ze wisten wel wat pap was, maar hadden nooit oog gekregen voor de krenten. Lui voor wie er een wereld opengaat als er een kaars brandt en iemand - de leider - het eens niet over het weer heeft.
Misschien moet je zelf een poosje in de greep van een sekte zijn geweest om deze geleding gewaar te worden. Zoals Eric Zwitser in de SP geweest is en Ewald Conspira te maken heeft gehad met een katholieke club, heb ik zelf mijn trekken thuis gehad van de Bhagwan-beweging. Ik kwam van gereformeerde huize via het katholicisme bij de oranjedragers terecht en verbaasde me over de nogal welgestelde meerderheid die nogal arm aan ideeën was.
Kleeft er iets positiefs aan een sekte? Voor mij staat het als een paal boven water dat de Bhagwan-beweging midden jaren tachtig een opvangfunctie vervulde. Verscheidene van haar ex-leden heb ik daarna in Amsterdam over straat zien zwerven, van de ene gesloten deur naar de andere. Maar Erna, waarom niet de vinger op de zere plek gelegd? De typische sanyassin van Shree Rajneesh was blank en bemiddeld, reden waarom ik het niet kon houden en ik me nadien actief ben gaan verzetten tegen de bezuinigingspolitiek van de overheid... Een vrijplaats te zijn in gegeven benarde omstandigheden: dat dicht ik de sofische beweging graag toe. Maar een visie te hebben op wat er in de samenleving gebeurt? Daarmee moet je niet aankomen Erna: met de belofte dat er in Steiners ganse oeuvre ook maar een glimp van een wereldbeschouwing te lezen valt. Het is gedateerde hokuspokus van begin tot eind, leuk voor diegenen die afkicken van gangbare ideologieën of bij elke mystieke ervaring klaarkomen, maar op maatschappij-kritisch vlak dun als engelenhaar.
Mogelijk treft mij het verwijt dat mijn bronnen belegen zijn maar mijn beelden krijgen de kleur van deze omgeving en de Scandinavische dichter/socialist Martin Andersen Nexf schreef: "Jullie die altijd met nagelbijten en met quasi-diepzinnige gesprekken en jezelf bezig bent, brengen nooit iets voort dat enige levensvatbaarheid zal bezitten. Jullie verdwalen in wat jullie de eindeloze innerlijke wereld noemen en laten jullie naasten in de steek. Jullie teren op hetgeen er in de strijdjaren is bereikt en laten je niet graag meer uit je spijsverteringsslaapje wakker schudden."

Joop (Hämeenlinna, Finland)

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 297, mei 1996