Antroposofisch racisme: rassenleer met charisma

Dankzij de zojuist uitgekomen brochure "Uit de Vrije School geklapt: over antroposofie en racisme; een stellingname", geschreven door Toos Jeurissen (noot 1), staat de diskussie die nu al weer enkele maanden in het Kleintje speelt volop in de landelijke belangstelling.
Ze heeft de tekst geschreven naar aanleiding van de ontdekking in februari vorig jaar van een aantal schandelijk racistische teksten in kinderschriften op De Berkelschool, een Vrije School te Zutphen, georiënteerd op de gedachten en geschriften van de Oostenrijker Rudolf Steiner (1861-1925). Een moeder van een leerling op die school ontdekte bij haar kind een schrift met daarop de tekst 'rassenkunde';. Zij vond hierin enkele racistische uitspraken van de leerkracht zoals: "negers hebben dikke lippen en een groot gevoel voor ritmiek" en "de altijd blijvende glimlach van de gele mens verbergt de emoties" en eiste opheldering. Een aantal leerkrachten verklaarden achter de lesstof te staan. Op een ouderavond kreeg zij van andere ouders te horen: "Als jij Rudolf Steiner zou begrijpen, zou je zijn gedachten over 'rassen' wel onderschrijven. Uit het feit dat je zijn gedachten niet onderschrijft blijkt, dat jij Steiner niet hebt begrepen." Toos Jeurissen, die haar twee kinderen op een andere Vrije School (De IJssel) in Zutphen heeft zitten, probeerde vervolgens deze problematiek aan de orde te stellen op haar school. Die pogingen werden consequent tegengewerkt. Overigens gaat het er haar niet om de Vrije Schoolbeweging en/of de antroposofie in diskrediet te brengen, integendeel. Een artikel dat zij schreef voor de schoolkrant werd met allerlei smoezen geweigerd en diverse, oorspronkelijke, medestanders trokken hun keutel in. Ze heeft het er niet bij laten zitten en kwam er na gedegen onderzoek achter dat racistische praatjes schering en inslag bleven. Zo betoogde een leerkracht op De Berkelschool dat zelfs al zou je een zwart kind in Nederland adopteren en het zou worden opgevoed door blanke mensen, dit kind toch een andere geestelijke ontwikkeling door zou maken dan een blank kind. Hiermee wordt de zogenaamde wetenschappelijke waarheid van Steiner doorgegeven. Toch ontstond er langzamerhand enige beweging in de starre standpunten der antroposofen. In het jaarverslag van de Zutphense school stond bijvoorbeeld te lezen: "De zich herhalende publiciteit rond de op onze school gegeven volkenkunde-periode heeft ons ervan bewust gemaakt dat sommige uitspraken van Rudolf Steiner gezien kunnen worden als een rechtvaardiging van plat racisme. Wij distantiëren ons van deze uitspraken." In Eindhoven werden echter enkele leerlingen met schorsing bedreigd omdat ze het racisme van Steiner op hun antroposofische school ter diskussie wilden stellen.

diep geworteld racisme

Toos Jeurissen bemerkt bij verschillende ouders van kinderen die op de Vrije School zitten ernstig racistische meningen zoals: "alle ellende die mensen elkaar aandoen is karmisch bepaald";; "je huidskleur bepaalt in welk stadium van ontwikkeling je verkeert"; "die zwarten kijken niet voor niets tegen blanken op";; "een zwarte mens is nog geen gelijke partner in de ontwikkeling der mensheid"; "men moet een zwarte meer op zijn gevoelens aanspreken dan op zijn verstandskenmerken, want dan doet men het zijn van een 'neger' recht"; "de holocaust is noodzakelijk geweest, waar het joodse volk doorheen moest"; "er is geen plaats meer voor het joodse volk op aarde"; "het indiaanse volk is een uitstervend 'ras'. Ze zijn naar het westen getrokken, (als zwarten) om daar te verkleuren tot indianen en dan uit te sterven omdat ze het koperrode glanzen van hun huid niet zouden kunnen uithouden"; "ik me daar geen zorgen om hoef te maken, want er leven al weer zoveel indianen geïncarneerd als blanke hier in Europa (schijnt een vooruitgang te zijn)"; "je moet oppassen of je een lijdende wel moet helpen, want het lijden kan noodzakelijk zijn"; "de Aborigines kiezen zelf voor hun uitsterven en zetten daarom geen kinderen meer op de wereld, omdat het blanke 'ras' het ras van de toekomst zou zijn en ga zo maar door". (wij citeren hier uit een brief van haar aan de Vrije School De IJssel, januari 1996).
Maar ze heeft gelukkig ook medestanders. Zoals bijvoorbeeld Jaap de Boer, directeur van de Begeleidingsdienst voor Vrije Scholen. Hij herkent de hierboven neergeschreven racistische uitspraken van sommige Vrije School-ouders en stelt dat: "een ieder die nog vindt dat het allemaal wel meevalt, dat racisme in de leer van Steiner, zelf racistische vooroordelen moet koesteren. Want ja, u weet zelf wel, dat als je racistische vooroordelen koestert, ja, dàn valt het allemaal wel mee." In een voorwoord bij de brochure van Toos Jeurissen schrijft hij: "Velen hebben moeite zich te distantiëren van bepaalde uitspraken van Steiner. Dat hoeft niet, het is geen ontrouw als je dat doet; Steiner is, net zo min als de paus, onfeilbaar. Maar ik zou willen zeggen: neem hem serieus als mens. Hem te zeer op een voetstuk plaatsen, omdat hij een ingewijde was, is in wezen ook ontmenselijking. We moeten de persoonsverheerlijking, die onbedoeld toch optreedt, overwinnen. Dat betekent niet dat je je van Steiner distantieert, naar mijn mening integendeel, je verbindt je des te meer met waar het eigenlijk om gaat." Maar ja, wanneer je overtuigd bent van de 'waarheid' van Steiner, omdat hij een zogenaamde 'ingewijde' was, een 'schouwer' en een 'ziener', dan is het natuurlijk ingewikkeld om een aantal van zijn uitspraken aan de kaak te stellen als botweg fout, want racistisch en allang (wetenschappelijk) achterhaald (noot 2). Toos toont in haar brochure aan dat er wel degelijk een hoop racisme aanwezig is binnen de antroposofische leer, sterker nog, ze raakt er steeds meer van overtuigd dat antroposofie gefundeerd is op een sterk westers georiënteerd racisme. Ze citeert een prominente 'wijsheid' van Steiner: "Eigenlijk kan de hele geschiedenis en kan het hele sociale leven - ook het tegenwoordige sociale leven - alleen maar worden begrepen als er op de karakteristiek van de 'rassen' wordt ingegaan. En pas als je je er eerst in verdiept hoe het geestelijke in de mens juist door de huidskleur heen werkzaam is, kun je dat geestelijke in de juiste zin begrijpen."

kritische antroposofen

In Duitsland blijkt de antroposofie/racisme diskussie inmiddels al iets verder gevorderd te zijn dan hier in Nederland. In haar brochure citeert Toos uit het antroposofische tijdschrift Flensburger Hefte. Medewerkers hieraan hebben zich ten doel gesteld Steiners werk (350 delen!) kritisch op racistische uitspraken door te lichten en dringen er op aan dat antroposofen zich daarvan zouden moeten distantiëren. Nogmaals een Steiner-citaat: "Deze zwarten in Afrika hebben de karakteristiek dat zij al het licht en alle warmte uit de kosmos opzuigen, in zich opnemen. En dit licht en deze warmte uit de kosmos kunnen niet door het hele lichaam heen gaan omdat de mens nu eenmaal een mens is. Het gaat niet door het hele lichaam heen, maar houdt op bij de oppervlakte van de huid en dan wordt de huid zelf zwart. Zodat een zwarte in Afrika een mens is die zoveel mogelijk licht en warmte uit de kosmos in zich opneemt en verwerkt. Doordat hij dat doet werken de krachten van de kosmos door die hele mens heen. Overal neemt hij licht en warmte op, overal. Die verwerkt hij in zichzelf. Er moet wel iets zijn wat hem bij dit verwerken helpt. En dat zijn voornamelijk de kleine hersenen. Daarom zijn bij een neger de kleine hersenen bij uitstek ontwikkeld. Die gaan over in het ruggemerg en zij kunnen alles verwerken wat de mens bevat aan licht en warmte. Daardoor is vooral hetgeen met het lichaam en met de stofwisseling samenhangt bij een neger intensief ontwikkeld. Hij heeft een sterk driftleven - zoals dat heet - een sterk instinctief leven. En omdat bij hem eigenlijk dat wat van de zon komt - licht en warmte - aan de oppervlakte van de huid zit, voltrekt zijn hele stofwisseling zich alsof de zon zelf in zijn binnenste aan het koken is. Daar komt zijn driftleven vandaan. Binnenin een neger wordt voortdurend gekookt en de kleine hersenen, die stoken het vuur. (...) En wij Europeanen, wij arme Europeanen, hebben het denkleven, dat in het hoofd zetelt. (...) Daarom is Europa altijd het uitgangspunt geweest voor alles dat het menselijke zó ontwikkelt dat er tegelijkertijd een verhouding tot de buitenwereld ontstaat. (...) Wanneer negers naar het westen trekken, kunnen ze niet meer zoveel licht en warmte in zich opnemen als in hun Afrika. (...) Daardoor worden ze koperrood, ze worden indianen. Dat is het gevolg van het feit dat ze gedwongen zijn een deel van het licht en van de warmte terug te kaatsen. Glanzend koperrood worden ze. Dat koperrode glanzen kunnen ze niet volhouden. Daardoor sterven de indianen in het westen uit, sterven aan hun eigen natuur die te weinig licht en warmte krijgt, ze sterven aan het aardse. (...) Eigenlijk ontwikkelen de blanken het menselijke in zich. Daarom zijn zij op zichzelf aangewezen. Als blanken emigreren nemen zij het karakteristieke van andere gebieden enigszins aan, maar ze gaan meer individueel te gronde dan als ras. Het blanke ras is het ras van de toekomst, het ras dat scheppend met de geest bezig is (noot 3)." Thomas Höfer, die in de Flensburger Hefte onderzoek heeft gedaan naar Steiners racisme schrijft dan: "Hoe zeer het ons ook tegen de borst stuit, wij moeten bij dit alles wat we over de voordrachtsverslagen weten, toegeven, dat Steiner deze woorden werkelijk gesproken heeft" en gaat vervolgens verder "Indianen stierven aan hun eigen natuur, vrouwen baarden door het lezen van 'negerromans' mulattenkinderen, de Franse taal is een leugentaal". Met het oog op deze en andere uitspraken kan men moeilijk ontkennen dat Steiners kennis van zwarten, indianen en anderen, zelfs voor de toenmalige tijd, mild uitgedrukt niet uitgesproken vooruitstrevend was, maar ook de negatieve vooroordelen en clichédenkbeelden van zijn tijd weerspiegelde. Met deze vooroordelen werd het anders zijn als minder-waardig beoordeeld, het eigen volk werd verheerlijkt. (...) De door Steiner vertegenwoordigde meningen, dat de indianen stierven aan hun eigen natuur en dat de blanken het eigenlijk zijn, die het menselijke in zich ontwikkelen, passen bij de racistische superioriteitstheorieën, die de Europese expansie, kolonialisme, agressieve missionering en volkerenmoord moralistisch moesten rechtvaardigen. Vooruitstrevender zou het zijn geweest, de superioriteitsaanspraak van de blanken en de daarbij behorende racistische rechtvaardigingstheorieën kritisch aan te kaarten en ze niet ook nog eens op okkulte wijze te onderbouwen.² De Duitse onderzoekers zijn tot de schokkende ontdekking gekomen dat er geen enkele passage in Steiners werk te vinden is waar hij iets positiefs over de zwarte mens zegt (noot 4).
Maar Steiner gaat nog verder door zich veroordelend uit te spreken over diegenen die zich verzetten tegen volkerenmoord. Bram Moerland citeert Rudolf Steiner over het lot der indianen als volgt: "Ten eerste waarschuwt hij (Steiner) ons ervoor dat, als we de kosmische betekenis van het lot van de indianen willen begrijpen, we: "geen persoonlijke sympathie of persoonlijk enthousiasme moeten laten meespelen, want daar komt het niet op aan. Het komt slechts aan op wat besloten ligt in de grote wetmatigheden van het mensdom. Wie zich tegen het noodzakelijke zou uitspreken, die zou niets bereiken. Zich daar tegen uitspreken betekent dat er hindernissen op de weg worden opgesteld" (noot 5). Toos Jeurissen besluit haar brochure met de volgende onthullende passage: "Als schrijnend voorbeeld wil ik het boek 'Australië op blote voeten' noemen. Een man uit een natuurvoedingswinkel wees mij hierop. In dit boek werd volgens hem heel duidelijk aangegeven, dat Steiner gelijk heeft gehad. Hij zei: 'Toos, je hoeft je niet zo'n zorgen te maken over de inheemse volkeren, hoor. Je moet dat boek maar eens lezen: Australië op blote voeten. de Aborigines, het inheemse volk van Australië, kiest zelf voor hun uitsterven.' Hij vertelde mij dat Marlo Morgan, de auteur van dit boek, zou zijn uitgenodigd door de Aborigines om met hen een voettocht te maken en om deze boodschap te verspreiden. Dit volk zou de aarde over willen dragen aan de blanken, omdat dit ras het ras van de toekomst zou zijn. Dit was de reden waarom men er bewust voor gekozen zou hebben geen kinderen meer op de wereld te zetten. In het maandblad van het Nederlands Centrum voor Inheemse volken 'Indigo' vind ik een artikel waaruit blijkt dat de Aborigines zelf, na het lezen van dit boek, zich tot in het diepst van hun ziel gekrenkt voelen. Uit hun onderzoek blijkt dat het boek puur bedrog is. Sterker nog, men heeft niet één Aborigine gevonden die ook maar ooit van Marlo Morgan heeft gehoord. En men heeft alle gemeenschappen in het door Morgan beschreven gebied ondervraagd. Volgens de Aborigines is het boek beledigend, racistisch en kan het maar beter zo snel mogelijk uit de handel worden genomen. Een Aborigine noemt het boek onomwonden: 'een voortzetting van het proces van culturele genocide'. Het boek is inmiddels in zestien talen vertaald en zal worden verfilmd. Het staat al 26 weken achtereen op de lijst van de vijf best verkochte boeken in de VS. Per jaar geeft Marlo Morgan meer dan zeshonderd lezingen, voor meer dan tweeduizend mensen, waarin zij zich voordoet als een autoriteit op het gebied van de Aborginal cultuur. Zij besluit dan met "we moeten de wereld beschouwen door onze eigen ogen, luisteren naar ons eigen hart en doen wat dat hart ons ingeeft. Zo werken we gezamenlijk aan de toekomst, want de toekomst is niet wat gaat gebeuren, maar de toekomst is wat wij zullen doen".

"betreurt de situatie"

Op maandag 19 februari jongstleden besteedt het Humanistisch Verbond een radiodokumentaire aan de 96 Vrije Scholen in Nederland. Onder de titel "racisme met charisma" werd er ingegaan op het lesmateriaal van die scholen. In de radio-uitzending kwamen een aantal Antroposofische kopstukken aan het woord (noot 6). Vooral de eerder in dit artikel genoemde Jaap de Boer viel hierbij op. Hij vertelde dat hij blij was met de kritiek: "Eindelijk komt de terechte kritiek in de publiciteit". Hij is een van de weinigen uit de antroposofische beweging die achter de kritiek van steeds meer mensen gaat staan. Bram Moerland en Toos Jeurissen gaan in diskussie met een aantal antroposofen in Driebergen. Schoorvoetend blijken een aantal kopstukken toe te geven dat Steiners ideeën niet alleen maar 'goed' zijn. Ze blijven echter weigeren om als Antroposofische Vereniging afstand te nemen van het racisme van Rudolf Steiner. Hans Passenier van de Vrije School te Zutphen verwoordde de grote problemen die zij hebben met eventueel afstand nemen van Steiners uitspraken. Steiner wordt namelijk als een 'ingewijde' beschouwd, hij zou "de waarheid hebben kunnen schouwen". Sommige uitspraken van Steiner zijn echter volgens de Berkelschool uit Zutphen gedaan als mens en niet als 'ingewijde' en zij distantiëren zich heel voorzichtig van die racistische uitspraken van Rudolf Steiner. Een klein beginnetje dus, maar uiteraard nog lang niet voldoende. Christof Wiechert bijvoorbeeld, binnenkort de nieuwe voorzitter van de ruim vijfduizend leden tellende Antroposofische Vereniging in Nederland, weigert afstand te nemen van uitspraken van Steiner. Hij gaat simpelweg uit van rassentheorieën en onderbouwt dit bijvoorbeeld zo, en dit is een letterlijk citaat: "Zonder nou discriminerend te willen werken, maar je ziet toch op het gebied van de vitaliteit, ja dat is in het zwarte ras een geweldig stuk meerwaarde. Kijk maar naar Ajax, ik zeg maar wat. Ik heb niks tegen Ajax hoor, maar je ziet toch dat daar vitaliteitsoverschotten zijn die jij en ik zo niet bij de hand hebben." Wiechert verzint ook smoesjes om de uitspraak van Steiner over de 'negerromans' (noot 7) af te doen als een grapje. Nee, het heeft niets met racisme te maken, maar met een verwijzing naar het 'zielevoedsel dat zwangere vrouwen opnemen', met andere woorden het citaat zou bedoeld zijn om te wijzen op de gevaren die zwangere vrouwen lopen met hun dagelijkse handelingen voor hun ongeboren vrucht. Wiechert blijft (dus) weigeren kritiek serieus te nemen. En wanneer het over Steiners mening over indianen gaat (zie eerder in dit artikel) heeft Wiechert te melden: "Toen de Europeanen zich met de negers gingen bemoeien, is dat volk niet te gronde gegaan. Integendeel. Dat volk werd almaar groter en assimileerde zich met de westerse beschaving. En als je dan ziet wat er bij Wounded Knee is gebeurd met de indianen; dat is toch een onvoorstelbare tragedie. Daar zie je echt iets uitgeblust worden. Onvoorstelbaar... Dus uit de waarneming is de gedachte (van Steiner, km) aannemelijk". Deze uitlatingen haalden de dag erop vrijwel alle dagbladen en de Antroposofische Vereniging in Nederland (5000 leden!) voelde zich gedwongen om een paar dagen later in een stel landelijke dagbladen de volgende 'advertentie' te plaatsen: "Het Bestuur van de Antroposofische Vereniging in Nederland betreurt de situatie die is ontstaan na de uitspraak van haar vice-voorzitter. Racisme en discriminatie achten wij volstrekt verwerpelijk. Elke opvatting die de gelijkwaardigheid van mensen in twijfel trekt wijzen wij principieel af. Voor zover bij Rudolf Steiner sprake is van rassenleer nemen wij daar uitdrukkelijk afstand van."; De teerling is geworpen. Veel antroposofen gedragen zich echter spreekwoordelijk sektarisch doordat zij zich volstrekt onkritisch uitlaten over hun leider, Rudolf Steiner. Langzaamaan breekt het besef door dat er iets meer moet gebeuren dan de zaken ontkennen. Maar let op het verhullende woordgebruik: "voor zover bij Rudolf Steiner sprake is van rassenleer". Zij betreuren 'de situatie'; en niet de inhoud van de uitspraken van haar toekomstige voorzitter! Inmiddels zijn daar weer een stel andere antroposofen tegen in opstand gekomen. De horizontale 'Steinerianen' hebben grote moeite met de krantenadvertentie van de Antroposofische Vereniging en eisen het aftreden van het gehele bestuur. Kritiek hebben op Steiner komt voor hen overeen met ketterij.
Ik roep eenieder die het met bovenstaande eens is op om de Antroposofische Vereniging te bestoken met protesten. Stuur je kommentaar naar de huidige voorzitter van deze vereniging, tegelijkertijd directeur bij de antroposofische Triodosbank, Baron Paul Mackay: Boslaan 15, 3701 CH, Zeist of bel 030.6918216

Ewald Conspira

noten:
1) Maak 10 gulden over op giro 5394767 tnv Baalprodukties Sittard ovv "ISBN 90-802315-5-X". Voor 7,50 gulden verkrijgbaar bij de boekhandel.
2) Voordracht van Rudolf Steiner op 3 maart 1923 te Dornach.
3) Uit de VPRO-gids 26 februari 1996: "Het idee dat de menselijke soort zich laat indelen in verschillende rassen is ouderwets en achterhaald. De verschillen in huidskleur bijvoorbeeld worden bepaald door slechts 10 genen. Als we bedenken dat we meer dan 100.000 genen hebben, dan kan een dergelijke, kleine variatie niet gebruikt worden om een ras te beschrijven. Het zou bij wijze van spreken genetisch zinvoller zijn om mensen op basis van hun bloedgroep in rassen op te delen, dan op basis van dit soort simpele uiterlijke kenmerken."
4) Onder redaktie van Wolfgang Schad en Klaus-Peter Endres zullen deze onderzoeksresultaten verschijnen bij Flensburger Hefte Verlag, Holm 64, 24937 Flensburg, BRD.
5) Bram Moerland: Rassenleer met charisma, Maarn 1987. Maak 10 gulden over op giro 3032844 van de Academie voor Filosofie en Spiritualiteit, Maarn ovv "rassenleer". Probeer ook "Antroposofisch Racisme", geschreven door A. de Roode, Evert van der Tuin en Gjalt Zondergeld te pakken te krijgen. Deze brochure kwam in 1986 uit. Neem contact op met de Werkgroep Antroposofie & Racisme, Postbus 1610, 6501 BP, Nijmegen.
6) Wanneer je de radio-uitzending zelf wilt horen kun je 13 gulden overmaken op giro 9449 tnv Humanistische Omroep Stichting in Hilversum ovv "racisme met charisma".
7) zie Steiners uitspraken in het artikel 'Zand tussen de tanden: antroposofie-discussie' in Kleintje Muurkrant nummer 293. Ik kan het niet laten om nog een paar Steiner-citaten neer te schrijven: "Slechts een deel van een groter geheel aan mensheids- en geestelijke ontwikkeling is voor het vijfde na-Atlantische cultuurtijdperk verwezenlijkt een ander deel moet nog gerealiseerd worden. Tot die realisatie zullen diegenen van alle Noords-Germaanse volkeren samen het meest hebben bij te dragen, die elementaire, frisse volkskrachten in zich hebben" (bladzijde 201 van Rudolf Steiners boek De Volkszielen). De volgende uitspraak van het opperhoofd der antroposofen is eveneens keihard racisme: "Blond haar geeft in de bron verstandigheid. Omdat ze zo weinig in de ogen stuwen, houden ze hun voedingsstoffen in hun hersens en krijgen daar verstand en wijsheid door. Die met bruin haar stoten in hun ogen en haren wat de blonden in hun hersens vasthouden. Daardoor worden de donkeren materialistisch en hebben alleen aandacht voor wat men zien kan (...) Maar mettertijd gaat die blondheid verloren omdat het mensenras zwakker wordt. Tenslotte zullen er alleen zwart- en bruinharige mensen overblijven; als er niets aan wordt gedaan, zullen die tevens dom blijven." (Steiners 'Gezondheid en ziekte': voordrachten voor arbeiders bij de bouw van het Goetheanum in Dornach, Zeist 1977, bladzijde 83-85)

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 295, maart 1996