Een reactie op het artikel 'Divine Wisdom'

Op 1 december kreeg ik het artikel van Hans de Bruin uit Kleintje Muurkrant nummer 303 onder ogen waarin hij een studie van Herman de Tollenaere omtrent de politieke betekenis van de theosofie bespreekt. Het artikel deed mij de haren te berge rijzen, gezien de vele halve waarheden, verdraaiingen en leugens die het bevat. Een simpel gesprek met een paar deskundige theosofen had veel misverstanden kunnen ophelderen, maar ja, daar gelooft Hans natuurlijk niet in... Het is mij tevens een raadsel waarom schrijvers als Hans de Bruin ervan uitgaan dat iedere theosoof blindelings het gehele gedachtengoed van Blavatsky en opvolgers accepteert. Dit is geenszins het geval, zoals enig nachecken had kunnen leren. Een aantal puntsgewijze, korte reacties van mijn kant (op persoonlijke titel):

misbruik van de term 'Arier' en 'Arisch'
Het woord 'Aryan' (Engels equivalent voor 'Arisch') werd door H.P. Blavatsky gebruikt voor de oude rishi's of wijzen uit Noord-India. Zie bijvoorbeeld "The Theosophical Glossary", 1892, London, postuum gepubliceerd. Tegenwoordig uitgegeven door de Theosophy Company, Los Angeles, Californië, USA. De oriëntalisten (geleerde westerlingen die de oude werken uit het Verre Oosten bestudeerden en vertaalden) hebben de term 'Arir' geherdefinieerd als betrekking hebbend op Europeanen. Allerlei nazi-schrijvers hebben dankbaar misbruik gemaakt van deze term, maar Blavatsky's gebruik ervan is duidelijk anders. Een wat minder oppervlakkige studie van haar werk zal dit aantonen. Er is veel geschreven en gespeculeerd over de relatie tussen theosofie en nazisme. Voor zover mij bekend zijn de meeste publicaties het papier waarop ze gedrukt zijn niet waard (vanwege een gebrek aan deskundigheid), alhoewel een ieder dat natuurlijk zelf zal moeten beoordelen. Een boek dat soms wordt aanbevolen als een onpartijdig onderzoek naar deze relatie is dat van Nicholas Goodrick-Clarke, "Occult roots of nazism" I.B. Tauris & Co, Londen, Engeland.

over karma, reïncarnatie en het kastensysteem
Blavatsky heeft de ideeën van karma en reïncarnatie niet uit het hinduïsme overgenomen, maar uit de Wijsheids-traditie, die volgens haar zeggen oeroud is. Wat het Indiase kastensysteem betreft, wordt gezegd in de theosofische literatuur, dat de huidige vorm een degeneratie is van wat het oorspronkelijk was: een functioneren in het type werk (dus kaste) waar men van nature aanleg voor had. Een kind van een Brahmaan was dus oorspronkelijk niet automatisch bestemd om de rol van priester/wijze te vervullen. Het zou bijvoorbeeld qua bewustzijn en karakter beter tot de bestuurlijke kaste of koopmanskaste, etcetera kunnen behoren. Natuurlijk zijn dergelijke gedachten vreemd aan onze moderne tijd waarin velen menen dat ze superieur zijn aan de 'primitievelingen' uit het verleden! Het is mij onduidelijk waar Hans de Bruin de idee vandaan haalt dat Blavatsky "deze visie binnen het theosofische gedachtengoed ook aan sociale klassen" koppelt. HPB was tegen het kastensysteem zoals ook blijkt uit de eerste doelstelling van de Theosophical Society.

Dan, om terug te komen op rassen, iets over Blavatsky's ideeën over de "superioriteit van rassen". De zinsnede "superioriteit van rassen" herinnert aan nazi-jargon, iets wat naar mijn stellige overtuiging geheel vreemd is aan haar bedoelingen. Schrijvers als Jorg Lanz von Liebenfels (een nazi-schrijver) hebben misbruik gemaakt van het werk van Nietzsche en Blavatsky, iets dat aan deze laatsten op zich natuurlijk niet verweten kan worden ondermeer omdat ze al overleden waren op het moment van misbruik en verdraaiing van hun ideeën. HPB schrijft wel over wortel-rassen, maar dat heeft betrekking op "bewustzijnsaspecten" die door mensen ontwikkeld worden, in welk ras ze ook geïncarneerd mogen zijn. Dit heeft betrekking op een zaak die sommige mensen moeilijk schijnen te kunnen aanvaarden: mensen zijn allen "gelijkwaardig", maar beslist niet gelijk! Een kind kan het verschil zien in bewustzijnskwaliteit tussen een Nelson Mandela en een aanhanger van de apartheidsideologie! Zelf verwerp ik overigens enige gelijkstelling van wortel-rassen aan rassen. Ik denk wel dat de term 'wortelras' door een andere zou moeten worden vervangen omdat het woord ras doet denken aan een zichtbaar, fysiek ras, terwijl het daar niet om gaat. Misverstanden liggen snel op de loer, mede omdat mensen nu eenmaal niet gewend zijn in termen van bewustzijn, motiverende krachten, etcetera te denken. Het is trouwens waarschijnlijk dat HPB een ras eerder als een "periode van evolutie voor de mensheid" opvatte dan dat ze dit woord in strikt antropologische zin hanteerde. Dit betekent dus we een grote denkfout maken wanneer we automatisch HPB's gebruik van het woord 'ras' gelijkstellen aan het tegenwoordige gebruik van dit woord in antropologische zin. Naar mijn idee hebben allerlei onwetende, maar soms ook kwaadwillende lieden de theosofie verdacht gemaakt door middel van een semantische valkuil met betrekking tot het begrip 'ras' in hun geschriften en woorden te hanteren. Men beschuldigt theosofen dan van het aanhangen van een 'rassenleer'. Moeilijk te weerleggen als je eerst de achtergrond moet weergeven van HPB's gebruik van de term 'ras', aangezien niet veel mensen de moeite nemen om deze achtergrond te bestuderen.

Een complicerende factor in dit verband is nog het werk van Annie Besant en Charles Webster Leadbeater. Deze hebben hun eigen interpretaties gegeven van HPB. Hun werk wordt soms als 'neo-theosofie' gekenmerkt. Dit werk moeten we buiten beschouwing laten wanneer we het over HPB hebben. Ik verwerp trouwens de 'neo-theosofie' aangezien deze op een aantal punten volkomen ingaat tegen het werk van HPB. HPB was beslist niet volmaakt en onfeilbaar, een idee dat ze zelf duidelijk van de hand wees en dat ook blijkt uit haar correspondentie met A.P. Sinnett. Het mag zeker wel eens gezegd worden: sommige van haar uitspraken over de joden zijn grof en nogal generaliserend. In ieder geval vond zij de joodse orthodoxe religie te materialistisch (niet de Kabbalah - de joodse theosofie - deze maakt een belangrijk deel uit van HPB's werk). Maar om haar te identificeren met jodenhaat en nazisme gaat veel te ver. Schuld door associatie is een argument dat vaak gebruikt wordt, maar dit is in dit geval infaam, zoals studie van bijvoorbeeld Goodrick-Clarke zal aantonen.

Haar opmerkingen over wetenschap en christendom waren veel bijtender dan die over de joodse religie. Zo noemt ze Haeckel (die volgens mij geen lid is geweest van een theosofische vereniging zoals in Hans zijn artikel gesteld wordt) een intellectuele en morele moordenaar van de volgende generaties vanwege zijn materialistische opvattingen over de mens. De missie van HPB was om een scheur in het materialistische denken van de mensheid te veroorzaken, iets dat tot op zekere hoogte gelukt is. De dikke sluier (tussen de persoonlijkheid en de innerlijke, geestelijke mens) die veroorzaakt is door eeuwenlange onjuiste denkbeelden is inderdaad bij een toenemend aantal mensen dunner aan het worden. Vele mensen hebben paranormale ervaringen. Het afdoen daarvan als hallucinaties, zoals velen doen, is een teken van grote arrogantie en onwetendheid! HPB's stijl van schrijven was soms scherp en polariserend wat geheel in de lijn van haar missie lag. Natuurlijk maakte ze veel vijanden, omdat veel mensen nu eenmaal de waarheid niet verdragen kunnen... Een aantal opvolgers van HPB heeft waarschijnlijk een minder schone lei, helaas, zoals mij gebleken is uit een correspondentie met een Amerikaans theosoof (E-mail adres op verzoek verkrijgbaar bij mij). George Arundale komt er minder goed uit (heeft hij zich in de luren laten leggen door de bedoelingen van Hitler?). Zie bijvoorbeeld Arundale's editorials in 'The Theosophist' en 'The Theosophical World' tussen 1934 and 1939. Annie Besant schijnt goede betrekkingen met Mussolini te hebben gehad (volgens dezelfde correspondentie met de bovengenoemde Amerikaanse theosoof). Deze zegt dat Annie Besant sterke socialistische sympathieën had en 'on good terms' met Mussolini was. Mussolini publiceerde zelfs een artikel in de 'Herald of the Star'. Verder zegt deze Amerikaanse theosoof dat: "Arundale followed Besant's sympathies until his error became too obvious for him to continue." Het zijn net mensen..Opgemerkt moet worden dat Besant veel goed sociaal werk verricht heeft. Genoeg te onderzoeken dus. Laten we echter niet te snel oordelen. Onderzoek grondig en probeer dingen, zeker in hun historische context, te begrijpen. Mensen zijn te zeer geneigd hun laat-twintigste-eeuwse visie en kennis te projecteren op de situatie van de vorige eeuw (en begin deze eeuw) en dat gaat natuurlijk fout. We moeten het gedrag van individuele theosofen, ook al waren het vooraanstaande, niet verwarren met het gedachtengoed zelf. Dit is een onderscheid dat ieder weldenkend mens moet maken!Over het vijfde, 'arische', wortelras het volgende: dit heeft, nogmaals, betrekking op bewustzijnsaspekten die door individuen ontwikkeld zijn/worden en deze individuen kunnen in ieder volk aangetroffen worden. Dit heeft dus niets te maken met uiterlijke kenmerken, ras, etcetera! HPB zegt hierover in de 'Geheime Leer', dat veel mensen haar uitspraken en ideeën 'verstoffelijkt' hebben, dat wil zeggen veel te letterlijk genomen hebben. Helaas gebeurt dit nog steeds. Ik denk dat men HPB's ideeën (weergave van de oude wijsheidstraditie) beter als hypothesen kan opvatten en deze hypothesen als zodanig zou moeten "onderzoeken". Geen blind geloof dus.

Dan een citaat onder het hoofdje 'ariërs' waar nota bene verwezen wordt naar 'theosophy basics parts', waar ik de auteur van ben. Het citaat eindigt met 'die als Blüthe der Menschheit' de hoogste trede van de spirituele ladder bezetten'. Hoe haalt Hans de Bruin het in zijn hoofd om hier naar mijn artikelen te verwijzen! Nooit, maar dan ook nooit heeft er een dergelijke onzin in mijn artikelen gestaan. Laten we het op een vergissing houden, anders is het een regelrechte leugen! Ik denk de motivatie van Hans te begrijpen, en grappig genoeg deel ik dezelfde motivatie waar het kritisch denken, het verzet tegen misstanden, etcetera aangaat, maar een kruistocht tegen new age en esoterisch gedachtengoed (veelal totaal niet begrepen) zal toch met faire middelen en methoden gevoerd moeten worden! Ik vraag Hans de Bruin om de bovenstaande verwijzing in te trekken in een volgende Kleintje Muurkrant, ik verwacht niet anders van iemand die de doelstellingen van dit blad onderschrijft!

evolutietheorieën
Het is bijzonder gemakkelijk om HPB's ideeën over evolutie af te doen als onzin. Toegegeven, het lijken onwaarschijnlijke ideeën, maar de achtergronden van het leven overtreffen misschien onze stoutste dromen... Zaken als telepathie kunnen niet langer naar het rijk der fabelen verwezen worden. Onderzoek van de stichting Skepsis heeft dit laten zien. Dit is maar één voorbeeld uit een rij. In archeologisch onderzoek schijnt het voorgekomen te zijn dat onderzoekers haastig ontdekte fossielen weer begraven hebben omdat de vondsten niet strookten met de gangbare evolutietheorie. Er bestaat zelfs een boek over het negeren van vondsten: 'Forbidden Archeology' (naar ik meen uitgegeven door de Hare Krishna beweging - ik voel de vooroordelen al weer aankomen..).Men kan de theosofische evolutietheorie als een hypothese opvatten die vooralsnog weinig ondersteund lijkt te worden door archeologische en paleontologische vondsten. Het grappige is echter dat de huidige darwinistische evolutietheorie inderdaad ook een theorie is, alhoewel veel biologen menen dat het bewijsmateriaal heel erg sterk is. Het zou mij niet verbazen als in dit laatste geval sprake is van het (althans gedeeltelijk) projecteren van een theorie op de gevonden feiten. Dit is de gewoonste zaak in de wetenschap, waar men binnen een 'paradigma' werkt en moet werken (een paradigma is een soort model van waaruit gewerkt wordt; waarnemingen zijn selectief en worden vanuit dit model geïnterpreteerd). Het werk van Thomas Kuhn en Paul Feyerabend (wetenschapsfilosofen) heeft de autoriteit van de wetenschap sterk gerelativeerd. Deze relativering klinkt ook sterk door in het post-moderne denken.Mijn eigen ervaring omtrent evolutie is dat het leven niet alleen een stoffelijk bestaan in een stoffelijk lichaam is, maar ja, velen ervaren nu eenmaal niet de realiteit van spirituele sferen en wezens. Het getuigt alleen maar van bekrompenheid om de mogelijkheid van het bestaan van spirituele wezens en vermogens, etcetera a priori te ontkennen. Vroeger werden 'afwijkende' mensen op de brandstapel gegooid, tegenwoordig worden 'alternatievelingen' belachelijk gemaakt of genegeerd. Hans de Bruin zou beter moeten weten. Ook hij wordt vermoedelijk als een alternatieveling of linkse rakker gezien en zou in dat geval uit ervaring kunnen weten wat het is om door anderen gebrandmerkt te worden.

HPB in 'illuster' gezelschap
Onder het kopje 'de Theosofische Vereniging' wordt gezegd: "Madam Blavatsky plaatste zichzelf zonder veel gêne ook in dit illustere gezelschap". Hoe komt Hans daarbij? Hij verwijst naar een citaat van de homepage van 'Via Theosofia', die trouwens in de Point Loma traditie werkt en niet in die van de Vereniging, waar we een uitspraak aantreffen over een hele rij illustere figuren met daaraan toegevoegd HPB en G. de Purucker. Deze toevoeging aan de lijst is door 'Via Theosofia' gedaan (waarvan ondergetekende lid is) als erkenning voor het geestelijke werk dat gedaan is door bovengenoemde personen. Bij mijn weten heeft HPB zich nooit in een dergelijke lijst geplaatst. Bronnenonderzoek, Hans, bronnenonderzoek... Klakkeloos aanhalen en vluchtig interpreteren van citaten is natuurlijk levensgevaarlijk. Je kan al gauw belachelijk gemaakt worden...

iets over 'hiërarchieën'
Sommige mensen krijgen de rillingen over hun rug als ze het woord hiërarchie horen of lezen. Het roept bij hen associaties op met autoriteit, leger, etcetera. Het woord 'hiërarchie' heeft in de zuiver theosofische betekenis echter niet deze lading. Het gaat om gradaties van ontwikkeld bewustzijn in de diverse sferen van het Zijn. Geest, ziel en lichaam verhouden zich hiërarchisch, maar ik denk niet direct aan een generaal die zijn manschappen toespreekt! Dit is een veel te stoffelijk beeld. Het begrip hiërarchie moet dan ook niet verbonden worden met 'dwang' van enigerlei aard! Het betreft een oeroude leer die we ook bijvoorbeeld bij de gnostici in het begin van de jaartelling aantreffen wanneer zij over 'emanaties' spreken. Kortom, het beeld wat sommigen ervan hebben komt niet overeen met de 'wezenlijke' bedoeling. Misverstanden die kennelijk vaak leven bij allerlei soms goed bedoelende schrijvers. Het is mij alleen een raadsel waarom men zich niet wat beter op de hoogte stelt!

theosofie en de exacte wetenschappen
Weinig bekend is dat in de theosofie allang de fundamentele gelijkheid van materie en energie bekend was, voordat wetenschappers deze vaststelden. Zo zijn er nog een aantal voorbeelden te geven (Gottfried de Purucker geeft een hele reeks in zijn "Grondslagen der esoterische wijsbegeerte"). Een moeilijkheid zal ongetwijfeld het volkomen verschillende jargon zijn dat gangbaar is in de exacte wetenschappen versus de theosofie. Hopelijk zal deze kloof ooit overbrugd worden. Als u nu denkt dat mijn hoop ijdel is zou u het wel eens mis kunnen hebben: in de quantummechanische hoek zitten de wetenschapsfilosofen te smachten op een nieuw model voor de werkelijkheid (feitelijk op een nieuwe ontologie). De werkelijkheid blijkt uiterst verrassend op quantum-niveau. Samenhang tussen deeltjes, niet-lokale effecten, Bell's theorema, etcetera, staan volop in de belangstelling in die hoek. Waar het mij om gaat, is om op te merken dat wetenschappers in de toekomst zeer waarschijnlijk tot de conclusie zullen (moeten) komen, op grond van hun experimenten, dat er een fundamentele samenhang in de natuur bestaat, iets dat als een gronddenkbeeld allang in de theosofie aanwezig is!

tot slot: vooroordelen...
Ik realiseer mij dat spirituele filosofieën vaak niet begrepen worden. We leven in een tijd waarin nog steeds het materialistisch uitgangspunt de boventoon voert. Dit uitgangspunt, kortweg gesteld, zegt dat alles materie is en dat bewustzijn een gevolg is van materiële processen. Theosofie stelt - simpel gezegd - dat door de materie heen bewustzijn en levensenergie werkt, en dat er een stuwende kracht is die het leven leidt en in stand houdt. Het bevreemdt Hans de Bruin (en velen met hem) dat er zoveel mensen zijn die geloof en waarde hechten aan een dergelijk uitgangspunt. Tja, wat moet ik ervan zeggen? Misschien dat door de historie heen alle volkeren uitgegaan zijn van een dergelijke standpunt en dat de materialistische zienswijze nog niet zo oud is? Dat het superioriteitsgevoel van vele materialistische denkers hen de illusie geeft het beter te weten? Begrijpt u niet dat vooroordelen u "per definitie" zullen verhinderen om enig inzicht in de diepere achtergronden van het leven te verkrijgen? Moet ik er aan toe voegen dat wetenschappers tastend en strompelend enig begrip trachten op te bouwen omtrent het raadsel bewustzijn? Of denkt u werkelijk dat de moderne wetenschappers het allemaal precies weten? Ik ben zelf wetenschappelijk gevormd en weet wel beter. Een studie van moderne, transpersonale psychologie (en ook de humanistische psychologie) zal mogelijk nieuwe perspectieven voor u openen. En, verrassing, deze moderne tak van de psychologie benadert op sommige punten het werk van die zo vaak verguisde theosofie..

Martin Euser (Dit e-mailadres wordt beveiligd tegen spambots. JavaScript dient ingeschakeld te zijn om het te bekijken.)
30 december 1996

Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 305, januari 1997