Middenstandsmaffia
In het vorige Kleintje werd de vraag gesteld of Den Bosch eenBijenkorfvestiging zou krijgen. Volgens de schrijver zou het KBB-concern (eigenaar van de Bijenkorf) het gebouw van het Vendex-concern aan de Pensmarkt daarvoor op het oog hebben, maar zo was de conclusie, Vendex zou dit gebouw nooit aan concurrent KBB geven. Nou, dat is dus maar de vraag.
De detailhandelwereld in Nederland oogt zo op het eerste gezicht zeer gevarieerd. Naast de grote vestigingen van bijvoorbeeld V&D, C&A, P&C en natuurlijk Zeeman, Blokker en de Hema, zien we een 'prachtig' scala aan kleinere winkels: Hij, Zij, M&S, Amici, Perry Sport, Foxy Fashion, Miss Etam, noem ze maar op. Een grenzeloze diversiteit! Maar schijn bedriegt.Een eerste vraagteken bij die diversiteit is al te stellen wanneer je Den Bosch verlaat. Verplaatsen we ons naar een willekeurig ander winkelcentrum in Nederland, dan blijkt alras dat er overal kopieën staan van diezelfde winkelcentra. En niet alleen komen we overal dezelfde winkels tegen, ze zien er ook nog eens overal hetzelfde uit. Dezelfde inrichting, dezelfde gevels en natuurlijk hetzelfde aanbod. En als klap op de vuurpijl zien we naast de detailhandel, langzamerhand ook overal dezelfde fastfood-ketens opduiken, de McDonalds, de BurgerKings, de Febo's. Het is een verademing als je nog eens ergens in een achterafstraatje een middenstander tegenkomtdie buiten de grote ketens valt. Nog onthullender wordt het wanneer je achter de financiële schermen kijkt. Dan blijkt de realiteit van de diversiteit nog beklemmender. In de praktijk is een groot deel van de Nederlandse detailhandel in handen van een klein aantal concerns en de grote drie hiervan zijn Vendex, de KBB, en Ahold. Subtoppers zijn: C&A, P & C Groep, Blokker, Hoogenbosch en Zeeman. Dit zijn de concerns die in wezen de praktijk uitmaken in alle winkelcentra. Ik geef hier een overzicht van deze belangen:
Het Vendex-concern
Van deze bedrijven is het Vendex-concern de meest 'aanwezige' op de Nederlandse detailhandelmarkt in de Nederlandse binnen-steden en winkelcentra. Dit Nederlandse familiebedrijf met een omzet van 10 miljard gulden is de grootste winkeleigenaar in Nederland, die daarnaast ook nog in 9 andere landen opereert. Er werken in totaal 87.000 werknemers. In Nederland heeft het concern ruim 1500 winkels. Dit zijn onder andere: V&D, de Kijkshop, de modewinkels Kreymborg, Claudia Sträter, Hönkemöller, America Today, Kien Modewinkels, vrijetijdszaak Perry Sport, de juweliers Siebel, Schaap en Citroen, Luigi Lucardi en Royal Gold, Dixons foto, de supermarktketens Dagmarkt, de Konmar, Basismarkt en Edah; en verder nog ketens als Klick, Torro, Lederland wonen, Cemsto schoonmaak en Hodon International, Pet's Place, Project Partners, Rovato, Audio Sonic. Vendex verkocht in Nederland vorig jaar de Stoutenbeek Meubelzaken aan 'concurrent' Macintosh en nam dit jaar drie vestigingen van de supermarktketen Maxis over. Een belangrijke poot van Vendex is het uitzendwerk (zie artikel over uitzendbureau's elders in dit nummer van 't Kleintje). Een groot deel van hun omzet en winsten wordt behaald in deze sector, die valt onder de divisie Vedior International. In Nederland zijn dat onder andere de uitzendbureaus ASB, Vedior (ook in België en Frankrijk), en Dactylo. Verder hebben ze ook bedrijven in Spanje (Laborman), Duitsland (Faktor en Vedior Adhoc) en inFrankrijk (IFO en Regit).
Vendex heeft er dit jaar nieuwe handel bijgekregen via de belangen in het nieuwe telefoonbedrijf Libertel (waarin ook concurrent Macintosh deelneemt). Recent is eveneens de overname van de opticiënsketens van OEM (jaarlijkse omzet 200 miljoen). Hieronder vallen bijvoorbeeld de winkelketens van Hans Anders, Rinck en Van Maaren. De winst van het Vendex-concern was afgelopen jaar ongeveer 385 miljoen gulden. De belangen in het buitenland laat ik hier even buiten be-schouwing. Een opmerkelijk gegeven is verder dat het Vendex-concern een belang heeft van 36% in de KBB en een belang van 25% in de P&C Groep. Daarnaast nog 20% in de Vleeschmeesters en 31% in Gran Dorado. Het meerderheidsbelang in Staal Bankiers werd eerder afgestoten, wat niet wegneemt dat de voorzitter van de Raad van Bestuur van Vendex, mr. J.M. Hessels, ook nog voorzitter is van de Raad van Commissarissen van Staal Bankiers.
Koninklijke Bijenkorf Beheer (KBB)
De KBB heeft een omzet van zo'n zes miljard gulden en er werken 23.000 werknemers in bijna 2000 winkels. Onder de KBB-vlag vinden we onder andere: De Bijenkorf, Hema, M&S Mode, Praxis, Formido, Lampenier en Retailnet (Amici, Signature Jeans, de baby-artikelenwinkels Prénatal en Welcome, Décorette), Ideta en Bijkofin. Het belang in de Boekelier en de Bruna-boekhandels werd dit jaar afgestoten aan de Postkantoren BV. Intertoys werd overgedaan aan (concurrent) Blokker.Overgenomen werden onlangs de Superdoe, de schoenhandelketen Van Dalen en van concurrent P&C zes filialen van Mac & Maggie.In tegenstelling tot Vendex concentreert de KBB zijn belangen met name in Nederland (90%). In de VS bezitten zij onder andere de speelgoedketen FAO Schwartz. De KBB maakte in 1995 een winst van 'slechts' 98 miljoen gulden, omdat de laatste twee jaren de consument "te" voorzichtig is. Omdat dochter de Hema beter draait dan het vlaggeschip de Bijenkorf (de Hema staat voor 40% van de KBB-omzet), heeft de KBB onlangs besloten om het aantal Bijenkorfvestigingen (dat nu zes is) uit te breiden naar middelgrote gemeenten met kleinere Bijenkorven om zo meer omzet te forceren. Daartoe zijn recent zo'n 30 Bata-vestigingen overgenomen. Een opmerkelijk detail is dat concurrent Vendex een belang heeft van 36% in de KBB. Opvallend is de relatie met Heineken. De voorzitter (mr. R. Hazelhoff) en een lid van de raad van commissarissen van de KBB (dr ir A. Maas) vervullen bij Heineken dezelfde functies.
het C&A concern
C&A is nog steeds een familiebedrijf, en heeft een omzet van twee miljard guldens per jaar. Verder zijn er geen jaarcijfers bekend, want die hoeven ze als familiebedrijf niet te publiceren. Er werken 5000 werknemers in Nederland verdeeld over 90 vestigingen. Van dit concern vinden we in de diverse winkelcentra onder andere: C&A, Marca en Foxy Fashion.
de P & C groep
Het vierde grote concern is de P & C groep, dochter van het Duitse moederbedrijf Peek & Cloppenburg. (Vendex Internatio-nal heeft een belang van 25% in de P&C groep!). De P & C Groep bezit of heeft belangen in onder andere: Peek & Clop-penburg, Miss Etam, Hij, Zij (het vroegere Witteveen) en Somebody. De winkelketen Mac & Maggie werd november vorig jaar deels verkocht aan de KBB en aan The Sting Modes. Het concern heeft sterk te lijden onder wat wordt genoemd de 'consumentenboycot' en leed vorig jaar een verlies van 15 miljoen gulden. Met de P&C groep gaat het niet goed. Dit leidde de afgelopen jaren tot aanzienlijke verkopen van belangen.
Blokker
Het familiebedrijf Blokker heeft een sterke positie in de huishoudelijke artikelen. Tot deze keten behoren onder andere de huishoudzaken Blok-ker, Xenos, Marskramer, Familux en Nova-lux, en verder de speelgoedketens Bart Smit en Intertoys. Recent werd dit aangevuld met de overname van het Amerikaanse Toys 'R' Us. Daarmee controleert Blokker nu 51% van de speelgoedmarkt. EU-commissaris Van Miert doet hier nu onderzoek naar, omdat Blokker hiermee een monopoliepositie dreigt te krijgen in de speelgoedmarkt. Eigenaar Jaap Blokker heeft onder andere ook financiële belangen in Vendex International.
Zeeman
Nog een familiebedrijf is Zeeman Textiel Supers. In Nederland heeft Zeeman 330 vestigingen, in het buitenland (België, Frankrijk en Duitsland nog eens 270) met in totaal 4000 werknemers. De jaaromzet is ongeveer 600 miljoen gulden. In de loop van de jaren heeft Zeeman onder andere de bedrijven Brons, Gazan, Vinke, Favatex en Vroom overgenomen. Zeeman staat bekend om zijn inkoop in de lage-lonen-landen (Zuid-Oost-Azië), waar het werk wordt gedaan in zogeheten sweatshops.
Hoogenbosch Retail Group BV
Een aparte sector is de schoenhandel. KBB heeft weliswaar recent Van Dalen overgenomen, maar een groot segment van de schoenensector is in handen van de Hoogenbosch Retail Group. Onder deze keten vallen de ketens: Manfield, Dolcis, Invito, Schoenexpres, Huf City en Shoe City. Daarnaast heeft Hoogenbosch de sportschoenenwinkels Olympus en Pro Sport. Hoogenbosch heeft 310 winkelfilialen met in totaal 3400 medewerkers. De jaaromzet is ongeveer 440 miljoen gulden. Hoogenbosch is inmiddels ook begonnen met winkelvestigingen in België en Duitsland. De Hoogenbosch Retail Groep is echter geen zelf-standig bedrijf. De groep was tot vorig jaar onderdeel van het Britse detailhandelsconcern Sears Retail Group. Deze heeft de keten dit jaar verkocht aan een groep beleggers (CVC Capital Partners uit Amsterdam en CINV Ltd uit Londen) die samen 80%van de aandelen bezitten. De resterende 20% heeft Hoogenbosch zelf overgenomen.
Macintosh
De laatste subtopper is het Limburgse mode- en meubelconcern Macintosh. Onder Macintosh vallen onder andere Superconfex, de Kwantum, Halfords (auto- en fietsbenodigdheden), Betex, en de woninginrichting- en meubelketens Piet Klerkx, Mondileder, Van Reeuwijk en Bartels. Van Vendex werd vorig jaar de meubelketen Stoutenbeek overgenomen. Macintosh heeft 344 winkels in Europa, een jaaromzet van 1 miljard gulden en heeft 4100 mensen in dienst. Net als Vendex doen zij ook mee in de nieuwe telefoonmaat-schappij Libertel. Macintosh is verder actief in NoordWest-Europa (onder andere in Frankrijk met GP Decors, en in België met Tonton Tapis).
Een verhaal apart in de middenstandswereld (de zogenoemde retail-markt) is het
Ahold-concern
Dit concern is in wezen de aanvoerder van de top drie (naast Vendex en KBB), maar is wel minder prominent aanwezig in de stadskernen en winkelcentra. Dat komt omdat een hoofdactiviteiten in de supermarkten liggen. Kwa omzet is Ahold, de "kruidenier uit de Zaanstreek", veruit de grootste van dezedrie: jaaromzet 37 miljard gulden. Ongeveer éénderde daar-van wordt in Nederland gerealiseerd, met name door de Albert Heijn-supermarkten. Naast de AH-winkelketen, vallen in Nederland onder Ahold onder andere nog de drogisterij Etos, de slijter Gall & Gall en de snoepwinkel Jamin. Daarnaast heeft Ahold nog grote belangen bij anderen. Er is een belang van 73% in Schuitema, de groothandelsketen waaronder weer onder andere C 1000 en andere super-markten zitten. Naast zijn Nederlandse belangen is Ahold met name aktief met supermarkten in de VS. Dit jaar nam Ahold in de VS de keten Stop & Shop over, een supermarktketen met een omzet van 5 miljard dollar. Ahold is hiermee in de VS één van de grootste supermarktketens (ze hadden al vijf kleinere Amerikaanse winkelketens). In Europa is Ahold verder aktief in onder andere Polen, Portugal en Tsjechië. Verder worden er aktiviteiten ontwikkeld in Maleisiëen Singapore, overal met name in de supermarkthoek. Er werken wereldwijd 170.000 mensen bij Ahold.
de belangen
Wanneer je deze lijstjes in je achterhoofd prent, dan wordt een stadswandeling ineens een heel ander verhaal. Je loopt niet meer door Den Bosch (of welke willekeurige Nederlandse stad), maar je wandelt in Vendex/KBB-land. Als je de belangen van deze concerns bij elkaar optelt en daar nog eens de 'thuisban-ken' van de diverse concerns bijneemt, dan wordt duidelijk waar de economische belangen in de huidige stadscentra liggen en naar wiens pijpen de gemeentebesturen dienen te dansen. Op papier zijn al deze concerns in onze kapitalistische vrije-markt-economie concurrenten van elkaar, maar hoe nauw ze met elkaar verbonden zijn blijkt wel uit het feit dat het Vendex-concern een belang heeft van 36% bij het KBB-con-cern en 25% bij de P&C Groep. Omgekeerd heeft de familie Peek weer belangen in Vendex. De diverse concerns hebben dus niet alleen soms rechtstreekse belangen bij elkaar, maar zijn ook anderszins aan elkaar verbonden. Die verbondenheid blijkt ook uit de uniformiteit van alle stads- en winkelcentra. Het is geen toeval dat je overal dezelfde ketens tegenkomt. Een ander opvallend voorbeeld is dat Vendex en de KBB ook gezamenlijk parkeergarages bezitten (onder andere Stille Veerkade in Den Haag) en dat Vendex en Macintosh gezamenlijk deelnemen inLibertel. En recentelijk zijn de HEMA (KBB dus), C&A, de Edah (Vendex dus) en Esso in Zwolle een gezamenlijk proefprogramma begonnen voor klantenbinding met een 'klantenkaart'. Je kunt stellen dat ze belang hebben bij elkaars aanwezigheid. Die garandeert een bepaald aanbod en suggereert een zekere diversiteit, waardoor de consumenten naar deze centra moetenworden gelokt. In theorie 'beconcurreren' ze elkaar, maar tegelijkertijd regelen ze onderling een zekere scheiding in activiteiten, waardoor de diverse takken natuurlijk effi-ciënter kunnen werken en niet met elkaar in prijzenslagenhoeven te belanden. Die scheiding heeft vooral de laatste jaren plaatsgevonden. Vendex vinden we steeds sterker in de dienstensec-toren (uitzendwerk en schoonmaakbedrijven) en verder nog bij de juweliers en recentelijk in de opticiënswereld. De KBB heeft de laatste jaren veel belangen geconcentreerd in de doe-het-zelf-ketens. (Opmerkelijk is dat Raad van Commissarissen voorzitter Hazelhoff ook een functie heeft bij de doe-het-zelf-groep Gamma). Blokker contro-leert, na wat ruilwerk met de KBB, momenteel de Nederlandse speel-goedmarkt (51%) en opmerkelijk genoeg heeft de KBB daar juist in de VS veel grip op (via FAO Schwartz). Verder controleert Blokker natuurlijk de sector huishoudelijke artikelen, waar ze ook weer de KBB tegenkomen: Blokker en de Hema zijn de groot-ste 'woninginrichters' van Nederland. Blokker en KBB verdeelden in 1993 het Retailnet. KBB nam deze keten over en kreeg daarbij onder meer Amici, Prénatal, Bruna en de Lampenier. Blokker deed zijn belang van 35% weg in ruil voor Intertoys en Marskramer/Familux. Macintosh controleert langzamerhand (met dank aan Vendex) de meubelmarkt. Die herverdeling heeft de afgelopen jaren plaats gevonden en er lijkt langzamerhand sprake van een status quo. Veel ketens richten hun blik daarom nu steeds meer op het buitenland. Macintosh directeur Beijer drukte dat in 1994 als volgt uit: "Vooral in Nederland zijn de kaarten geschud".
verwevenheid
De 'concurrenten' hebben dus niet alleen vaak onderlinge financiële belangen (het concernaandeel in de resultaten van Vendex steeg in 1995 met 21% en dit was vooral het gevolg van de hogere winstbijdrage van KBB), en verdelen onderling de markt, maar er is ook sprake van recht-streekse betrokkenheid via de bestuurders. Om het beeld compleet te maken is hetinteressant om te kijken naar de kruisingen tussen deze negenretail-bedrijven. Een aantal voorbeelden:
- de voorzitter (vz) van de Raad van Commissarissen (RvC) van KBB (mr. R. Hazelhoff) zit samen met de vz van de RvC van P&C (drs P.A.W. Roef) in de RvC van Gamma;
- de vz van de RvC van KBB (mr. R. Hazelhoff) zit samen met de vz van de RvC van Ahold (ir. H. de Rui-ter) en dr ir A. Maas (RvC KBB) in de RvC van Heineken;
- de vz van de RvC van P&C (drs P.A.W. Roef) zit samen met het lid van de Raad van Bestuur (RvB) van Macintosh (drs. P.J. van Dun) in de RvC van de VNU (Roef is ook daar voorzit-ter);
- dezelfde drs. P.J. van Dun van Ahold is tevens lid van de RvC van Macintosh;
- mr R.J. Nelissen (lid RvC van Ahold) zit samen met mr. R. Hazelhoff (vz RvC KBB) in de RvC van ABN-AMRO;
- de vz van de RvC van P&C (drs P.A.W. Roef) zit samen met het lid van de RvB van Ahold (R. Zwartendijk) in de RvC van Nutricia;
- drs. P.J. van Dun (RvC van Macintosh) is vz van de RvC van GTI, waarin ook mr R.J. Nelissen (lid RvC van Ahold) zit;
- mr R.J. Nelissen (lid RvC van Ahold) zit samen met drs M.W. Dekker (lid RvC Macintosh) in de RvC van Boskalis;
- mw drs K.M.H. Peijs (lid RvC Vendex) zit samen met ir. H. de Ruiter (RvC Ahold) in de RvC van Aegon;
- ir. H. de Ruiter (RvC Ahold) zit samen met prof mr J.M.M. Maeijer (RvC Vendex) in de RvC van Wolters-Kluwer;
- mr R.J. Nelissen (RvC Ahold) zit samen met mr R. van de Vijver (RvC Vendex) in de RvC van Elsevier;
- mr R. van de Vijver (RvC Vendex) zit samen met dr ir A. Maas (RvC KBB) in de RvC van KNP BT;
- mr. R. Hazelhoff (vz RvC KBB) zit samen met ir. H. de Ruiter (vz RvC Ahold) in de RvC van Hoogovens;
Dit beeld is niet compleet, maar wel de realiteit! De diverse bedrijven in de Nederlandse detailhandel lijken grote 'concurrenten', maar dat is slechts uiterlijke schijn. In de praktijk controleert een klein rijtje bedrijven en mensen de Nederlandse binnensteden en winkelcentra. Buitenlandse indringers hebben het moeilijk. De Amerikaanse speelgoedketen Toys 'R' Us lukte het even, maar werd vervolgens eenvoudig opgekocht doorBlokker. Een andere 'infiltrant' is bijvoorbeeld nog het Zweedse Hennes & Mauritz. Eens kijken wanneer ze die opvreten ... en wie de volgende op de vraatlijst zijn. Verdeel onderling en heers.
Deze onderlinge economische macht (ze bezitten ook veel onroerend goed in deze centra) zorgt ervoor dat kleine middenstandertjes er vaak niet terecht kunnen en verdrongen worden naar achteraf-straatjes en de omliggende wijken, waar de huren dan nog een beetje zijn op te brengen. De diverse gemeentebesturen zijn daarbij zo vriendelijk om hun infra-structurele maatregelen overwegend op de gebieden van de grote concerns te richten. Deze verbeterde infrastructuur moet de financiële ruimte opleveren, waarmee deze bedrijven hun macht uitbreiden naar het buitenland. En machtig zijn ze, die Hollandsche kruideniers. De 200 van Mertens zijn er nog steeds en sterker dan ooit!!!
een Bossche Bijenkorf?
Even weer terug naar dat artikel in het vorige Kleintje; zal het Vendex-concern nu verhinderen dat er een Bijenkorf-vestiging komt in Den Bosch? Rechtlijnig geredeneerd vanuit een concurrentie-positie van V&D en de Bijenkorf, die zich beiden ook steeds meer richten op een zelfde 'wat luxueuser' aanbod, zou dat voor de hand liggen. Gezien de onderlinge belangen krijgt Den Bosch straks zijn eigen Bijenkorf.
Toch geniet het de voorkeur om gewoon bij de middenstander om de hoek te gaan shoppen!
Hans de Bruin
Dit artikel is verschenen in Kleintje Muurkrant nr 300, augustus 1996
